117
Qoşun əhlindən bəzisi onun başına toplanıb,
meşə və cəngəlliklər
arasında müharibəyə hazırlandılar. İsmayıl mirzə və Göycə sultan
çoxlu qoşunla onu dəf etməyə getdilər. Çarxçılar ilə Bürhan mirzə-
nin adamları arasında şiddətli müharibə oldu. Şahzadənin ordusu
yetişincə, Şirvan qoşunu basıldı və onlardan bir çoxu öldürüldü.
Bürhan mirzə Dağıstana qaçdı.
Əlqas mirzə Ruma gedib Sultan Süleymanı İran səfərinə tərğib
etdi. O, üçüncü dəfə hicri 955-ci (=1548) ildə saysız qoşun, top-
xana və bir çox təchizatla İran üzərinə hərəkət etdi. Şah Təhmasib
tam bir hazırlıqla qarşıya çıxdı. İsmayıl mirzə və Göycə sultan da,
onun əmrinə görə, Şirvan qoşunu ilə bərabər bu müharibədə iştirak
edirdilər. Xülasə, bir çox müharibələrdən sonra, Sultan Süleyman
Ruma qayıtdı. Əlqas mirzə də İraqa və Farsa gedib iğtişaş qaldır-
mağa başladı. Buradan da Bağdada gəldi. Axırda tutulub, qardaşı-
nın hökmü ilə Qəhqəhə qalasında dustaq oldu. Ömrünün axırların-
da Məşhədi-müqəddəsə gedib orada vəfat etdi. Gözəl təbi vardı...
İsmayıl mirzə və Göycə sultan Şirvandan uzaqlaşınca
Bürhan
mirzə vilayəti boş görüb Şamaxıya gəldi və hökumət bayrağını
qaldırdıqdan bir neçə gün sonra vəfat etdi.
Hicri 956-cı (=1549) ildə Şirvan hökuməti Şah İsmayılın bacısı
oğlu və damadı Abdulla xan Ustacallı ibni-Xan Məhəmmədə tapşı-
rıldı. Şirvanlılar Bürhan mirzəyə bir neçə gün itaət etdiklərindən,
Abdulla xandan qorxuya düşdülər və ittifaq edib Bürhan mirzənin
qohumlarından Mihrab adlı bir nəfəri özlərinə hökmran seçdilər.
Abdulla xan onları dəf etməyə getdi. Şirvanlılar məğlub edildi və
bir çoxları öldürüldü. Mihrab mirzə də qaçdı və başına nə gəldiyi
məlum olmadı.
Şirvanlılar ikinci dəfə yenə iğtişaşa başladılar: Mihrab mirzənin
qohumlarından Qurbanəli adlı bir nəfəri hökmdar seçib, Xəzər
dənizi adalarından birinə sığındılar. Abdulla xan nəsihət yolu ilə nə
qədər məktub yazdısa da, bir fayda vermədi. Axırda onların üzərinə
yeridi. Qızılbaş qoşunu suyun ortasında (adada) müharibə atəşini
alovlandırdı, adanı alıb
Qurbanəli mirzəni, o tayfadan bir çoxları ilə
118
bərabər qətlə yetirdi. Çoxlu mal ələ keçirdilər. Bu hadisədən sonra
bir neçə il asayişlə keçdi.
Şah Təhmasibin bu ölkədəki fütuhatından biri də Şəkinin
alınması idi. Bu hadisənin təfsilatı belədir: Şirvanşahlar xanədanına
mənsub və ata-babadan Şəki hakimi olan Hüseyn bəy, gürcülərin
təcavüzündən Şah İsmayıla pənah aparıb, həmişə ondan iltifat və
köməklik görürdü. Şah İsmayıl vəfat edən ili, Kaxet hakimi Ləvənd
xan Şəkinin üzərinə gəldi. Hüseyn bəy müharibədə öldürüldü.
Şəkinin böyükləri, onun oğlu Dərviş Məhəmməd xanı hakim seçdi-
lər. O, atasının ziddinə olaraq İran dövləti ilə çəkişməyə başladı.
Yuxarıda söyləndiyi kimi, Şahrux mirzənin müharibəsində qızılbaş
qoşununa şəbxun etdi. Buna görə, Şah Təhmasib özü hicri 958-ci
(=1551) ildə Şəki ölkəsini almaq məqsədilə hərəkət etdi. Kaxet
valisi gürcü
Ləvənd xan itaət izhar edib, əmrə tabe olmaq məqsə-
dilə Ərəş qəsəbəsində hüzurə gəldi və şahın nəvazişlərinə nail
oldu. Şah tərəfindən Dərviş Məhəmməd xanın adına lütf və mər-
həmət müjdəsi verən bir fərman sadir oldu. Lakin, o, yerinin
möhkəmliyinə arxalanaraq, inad göstərməyə başladı. Şəki böyüklə-
rindən bəzisi Kiş qalasına, Dərviş Məhəmməd xan özü isə, çox
möhkəm və uca olan Gələsən-Görəsən qalasına çəkildi. Bir dəstə
də Əlbürz dağının ətəyində möhkəm bir yeri özlərinə sığınaq edib
vuruşa hazır oldular. Qorçibaşı Sevindik bəy, Bədir xan və Şahqulu
Sultan Ustacallı, bir dəstə qoşunla Kiş qalasını almağa, Kaxet valisi
Ləvənd xan və Şirvan hakimi Abdulla xan Gələsən-Görəsən qalası
üzərinə, Möhürdar Şahqulu xəlifə də başqa bir dəstə ilə dağ ətə-
yindəki sığınağı almağa təyin edildilər. Əmirlər mühasirə və qalanı
almaq işlərilə məşğul olub, topların zərbilə hasar və qalanın burc-
larını dağıtdılar. Bu halı görən Kiş qalabəyisi, qılınc
və kəfən ilə
şahın dərgahına gəldi, qalanın açarlarını təslim edərək, təltif edildi.
Hökm və fərmana görə, qalanı dağıdıb hasar və burclarını yer ilə
yeksan etdilər. Bundan sonra, şahın ordusu dağ ətəyindəki sığınaq
tərəfinə hərəkət etdi. Buranın sakinləri də şahın əzəmətindən
qorxuya düşüb əfv və aman istədilər. Dərviş Məhəmməd xan öz
119
əməlindən peşman olub, bir gecə Gələsən-Görəsən qalasından
çıxıb qaçdı. İşin tərsliyindən onun yolu Ləvənd xan və Abdulla xan
ordusunun yanından düşdü. Bu qoşundan bir dəstə Dərviş Mə-
həmməd xanı təqib edərək ona yetişdi. O, yanında olan 400
nəfərlə müdafiəyə başladı. Adamlarının hamısı öldürüldü. Dərviş
Məhəmməd xan özü, Çərəndab sultan Şamlının mülazimi Kosa
Pirqulu ilə əlbəyaxa oldu. Kosa qalib gələrək, onun rəyasət havası
ilə dolu olan başını öz padişahının ayağı altına, torpaq üzərinə atdı.
Şəki ölkəsi tamamilə, şahın qüvvət
və qüdrət sahibi olan dövlət
başçılarının hakimiyyəti altına keçdi.
Hicri 961-ci (=1554) ildə Sultan Süleyman dördüncü dəfə
olaraq Azərbaycana qoşun çəkdi. Şirvan hakimləri nəslindən, onun
dərgahına pənah gətirmiş olan Qasım mirzəni, Krımın Kəfə (Feodo-
siya) yolundan qoşunla Şirvana göndərdi. Qasım mirzə Dərbəndi
keçəndən sonra, şirvanlılar yenə Abdulla xandan üz çevirib onun
başına toplandılar. Abdulla xan qızılbaş qoşunu ilə onları dəf
etməyə getdi. Çətin keçidli Təngə adlı bir yerdə iki qoşun qarşılaş-
dı. Abdulla xan məğlub olaraq Şamaxıya qayıtdı. Qasım mirzə Bey-
qurd qalasına gəlib, müharibə tədarükü görməyə başladı. 10000
nəfər rumlu və şirvanlı ilə Abdulla xanın üzərinə yeridi. Qızılbaş
ağsaqqalları, öz azlıqlarından və düşmənin çoxluğundan qorxuya
düşüb, xüsusunda tərəddüddə idilər. Lakin Abdulla xan başında
olan iki min nəfərlə, müharibəyə qərar verib, Gülüstan qalası yaxın-
lığında düşmənlə üz-üzə gəldi. Müharibə atəşi bütün gün alov-
landı. Axşam çağı Şirvan qoşunu basıldı. Onların
çoxu öldürüldü,
yerdə qalanları isə, Təbərsəran tərəfinə qaçdılar. Məlum olmadı ki,
Qasım mirzənin başına nə gəldi. Abdulla xan o ölkədə əzəmət və
iqtidar bayrağını daha da ucaltdı. O, müxalifətdə olanlara daha
cəza vermirdi, rəiyyətlərə mehribanlıq və iltifat göstərirdi. Kimsənin
qüdrəti yoxdu ki, ona qarşı müxalifət göstərsin. Dövlət işlərini
intizama salmaqdan əlavə, ticarət işlərini də genişləndirmək üçün
artıq dərəcədə çalışırdı. Şamaxıda ingilis ticarətxanası onun
himayəsi altında təsis edilmişdi. Hicri 969-cu (=1561) ildə, ingilis
120
Cenkinson bu ölkədən Avropaya qayıtdığı zaman, Abdulla xan
onunla bərabər,
bəzi işlərdən ötrü, rus padişahı İvan Vasilyeviç
(Qroznının) hüzuruna elçi göndərmişdi. 17 il davam edən hökm-
ranlıqdan sonra, hicri 973-cü (=1566) ildə, vəfat etdi. Sonra Şirvan
əyaləti rumlu Aras xana tapşırıldı və bir neçə müddət onun əlində
qaldı.
Şah Təhmasib 54 il səltənət sürdükdən sonra hicri 984-cü
(=1576) ildə vəfat etdi. O, ədalətli və çox iqtidarlı bir padişah idi.
Şah Təhmasib cavanlığında bəzi əyləncə və qanunsuz işlərlə məş-
ğul olmuşsa da, lakin rəiyyət və ordu işlərini nizama salmaq xüsu-
sunda heç bir şey əsirgəməmişdir. Gözəl bir təbi-şerə və səliqəyə
malik idi. Əbcəd hesabilə «
- qəti surətdə tövbə et-
dim» tərkibi onun tövbəsi tarixidir...
Şah
Təhmasibdən sonra, oğlu II Şah İsmayıl taxta oturdu. Bir
ilə yaxın hökumət işlərilə məşğul oldu. Ata-babasının qanunlarına
zidd olaraq, dövlət və millət işlərini yeni əsaslar üzrə qurmaq
istəyirdi...
II Şah İsmayıl... çox qan tökən və qohum-qardaş gözləməyən
bir şəxs idi. Buna görə, həyat və hökmranlığından bir xeyir görmə-
yib, zəhərlənərək vəfat etmişdir...
Onlardan sonra böyük qardaşı Sultan Məhəmməd Xudabəndə
taxta oturdu. Aras xan, keçmişdə olduğu kimi, Şirvan vilayətində öz
vəzifəsində qaldı. Təkəli Bardoğdu xəlifəyə, Şamlı və sair tayfaların
əmirlərindən bir neçəsinə Şirvanda torpaq verildi.
Vali Ləvənd
xanın oğlu İsa xan, Şah İsmayılın oğlu Sam mirzənin qızını alıb,
Şəkiyə hakim təyin olundu. Sultan Məhəmməd Xudabəndə dünya
işlərindən bixəbər və xudapərəst idi. İradəsinin üstünlüyü və he-
sabsız ənamlar verməsi üzündən xəzinə boşalmışdı. Qadınlar da
hökumət işlərinə müdaxilə edirdilər. Əmirlər və oymaqlar arasında
ikitirəlik düşmüşdü. Bunların nəticəsində dövlətin bünövrəsinə və
onun istiqlaliyyətinə rəxnə düşdü. Dostlar məəttəl qalıb, düşmənlər
isə cəsarətlə mübarizəyə girişdilər. O cümlədən Şirvan əhalisi iğti-