125
nu, qızılbaş qoşununun gəlməsini eşidərək geri qayıtdı.
Qazi Gəray
və Səfi Gəray, Osman paşa kömək etmək üçün, bir dəs-tə qoşunla
Dağıstanda qaldılar. Bu hadisələrin qurbanı olan Şirvan əhalisinin
bir hissəsi Osman paşanın yanına qayıtdı, bəzisi də Şəkinin Xaçmaz
adlı yerində Əbubəkr mirzənin başına toplandı. mirzə Səlman,
əmirlər və qoşunla Şirvana gəldisə də heç bir iş görə bilmədi. Xaç-
maza, Əbubəkr mirzənin üstünə göndərdiyi dəstə də məqsədə
çatmadan geri qayıtdı. Xülasə, vilayət xaraba qalmışdı.
O il Qarabağ, Azərbaycan və Gilanda taxıl qıtlığı tam mənasilə
hökm sürməkdə idi. Başlıca maneələrdən biri də əmirlər arasında
nifaq və intizamsızlıq idi. Bu səbəblərə görə mirzə Səlman Şirvanı
boş buraxıb Təbrizə qayıtdı. Səfər tədarükü üçün ətrafa fərmanlar
göndərdi. Şahın ordusu üçün İşkənbər
və Kələnbər - yaylaq, Qara-
bağ isə - qışlaq təyin olundu. Səlman xanı Şirvan əyalətinə hakim,
ustacallı əmirlərindən bir neçəsini də oranın nahiyələrinə əmir
göndərdilər. Bunlar da Arasbar yolu ilə Kür çayı kənarına gəldilər.
Havanın istiliyindən dənizin iki ağaclığında qədim bir şəhər xaraba-
sı olan Həməşərədə dayandılar. Firdovsinin «Şahnamə»sində bu
yer Əbərşəhrə adlanır. Burada qoşun toplamaq və səfər tədarükü
görməklə məşğul oldular. Bu zaman, Qazi Gəray sultan və Səfi
Gəray sultan çoxlu qoşunla Şirvana axın etdilər. Onlar qızılbaşların
vəziyyətindən xəbər tutub, şirvanlıların bələdçiliyi ilə, Kür çayından
keçdilər. Yağış və palçığın çoxluğundan, qızılbaş qoşununun bir-bi-
rindən xəbəri yox idi. Belə bir zamanda onların üstünə töküldülər.
Onları göz açmağa qoymayıb, bir çoxlarını qırdılar, ordunun da
var-yoxunu
talan edərək, həmin gün yenə Şirvana qayıtdılar. Qızıl-
baş qoşunu çox pozğun bir halda özünü toplayıb, Qızılağac hüdu-
dunda yerləşdi.
Osman paşa Şamaxıya gəlib rumluların bir dəstəsini Bakı
qalasına göndərdi və bu möhkəm qalanı daha da möhkəmləndirdi.
Mirzə Səlmanın İran qoşunu və əmirlərilə gəlməsi xəbəri Rum
(osmanlı) və tatar camaatına çatdıqda müqavimət qəsdilə qayşıya
çıxdılar. Molla Həsən yurdunda çarxçıların müharibəsi vaqe oldu.
126
Onlar, qoşununun çoxluğunu və yaxşı təchiz olunduğunu nəzərə
alaraq, özlərində müqavimət qüvvəsi görmədilər. Osman paşa
Dərbəndə, tatar sultanları da Dağıstana qayıtdılar.
Bu zaman bəylərbəyi Səlman xan Şirvanın əmirlərilə bərabər
Kürdən keçdilər. Tatarlardan gördükləri sınıqlığın əvəzini çıxmaq
üçün Bakı qalasını almağa səy və qeyrət etdilər. Əmir xan da, Şab-
rana aparmış olduğu qoşunla, Bakı qalasının üstünə gəldi. On sək-
kiz gün davam edən mühasirə heç bir nəticə vermədi. Azuqə və
ələfin yoxluğuna görə burada dayanmaq çox çətin oldu. Əvvəllər-
də, arpa unu Təbriz batmanı ilə, altı misqal sikkəli gümüş pula satı-
lırdı. Axırlarda isə, əsla tapılmırdı. Qızılbaş qoşunu, Şirvanı boşalt-
mağa məcbur olub, Qarabağa gəldi. Hökumət başçıları və əmirlər
belə məsləhət gördülər ki, Şirvanın mühafizəsi Qacar tayfasından,
otuz iki oymağı və sairdən ibarət olan Qarabağ camaatına verilsin.
Bunların idarəsi də Qarabağ bəylərbəyisi İmamqulu xan Ziyad oğlu
Qacara tapşırılsın.
O qəbul etməsə də, yenə onun boynuna qoydu-
lar. Onun məsləhəti ilə Peykər sultan Ziyad oğlu Qacarı, xan rütbə-
silə Şirvan bəylərbəyisi təyin etdilər. Qacar əmirlərindən bir neçəsi-
ni də bu vilayətin nahiyələrinə təyin edib onunla bərabər Şamaxıya
göndərdilər.
Qazi Gəray sultan tatarlardan və osmanlılardan ibarət külli
qoşunla ikinci dəfə Şirvana üz qoydu. Bu hadisədən əvvəl, İmam-
qulu xandan çoxlu kömək almış olan Peykər xan Qacar, Çəkərli,
Qaramanlı və sair əmirlərilə qarşıya çıxdı, Şamaxı ilə Şabran arasın-
da müharibə başlandı. Qazi Gəray sultan qızılbaş müharibəsində
göstərdiyi hünərə görə, bunları o qədər saymırdı. Buna görə
cəsarətlə meydana girdi. Vuruşma zamanı bir dəstə qacar arasına
düşüb əsir oldu. Qoşunu Səfi Gəray sultanla bərabər qaçdı.
Qazi Gəray sultanı şahın ordusuna apardılar;
sonra da Qəzvin
ilə Gilan arasında olan məşhur qalalardan Əlmövt qalasına göndər-
dilər. Bir müddət burada qaldı, azad edildikdən sonra Ruma getdi.
Hicri 997-ci (=1589) ildə, Xandigarın yardımı ilə Krım və Dəşt
127
səltənəti ona çatdı. Deyirlər ki, igid, arif, şeir həvəskarı və musiqi-
şünas bir əmir idi.
Hicri 991-ci (=1583) ildə qızılbaşlardan bir dəstə, Şabran ətra-
fında İbrahim paşa tərəfindən tikdirilmiş olan qalanın üzərinə
getməyə məmur oldu. İbrahim paşa məğlub olaraq qaçdı və qala
da alınıb dağıdıldı. Ayrı bir dəstə də Qəbələ və Şəki üzərinə yürü-
yüb qətl və qarət işində heç şeydən çəkinmədi. Bu zaman Peykər
xan xəstələnib vəfat etdi. Osmanlılar yenə yürüşə başladılar, şirvan-
lılar da üsyan etdilər. Şahlıq dərbarından qaradağlı Xəlifə Ənsar,
Peykər xanın yerinə təyin edildi. O gəlib şiranlıları cəzalandırdı.
Üsyanda daha artıq fəaliyyət göstərən Quba əhalisinin yurdlarını
və mallarını yandırıb qarət etdi. Özü də çox keçmədən vəfat etdi.
Osman paşa, yeni Rum qoşunu ilə Dərbəndə çatmış olan Cəfər
paşa, Heydər paşa, Şəmsi bəy və Piyalə bəylə birlikdə qazılbaşların
üzərinə yeridi. Samur çayı sahilində, Palasa adlı yerdə üz-üzə gəl-
dilər. Qızılbaşlar
məğlub oldu, onlardan bir çoxu İmamqulu xan və
sair əmirlərlə bərabər öldürüldülər. Sağ qalanlar da İrana qayıtdılar.
Bu hadisələrdən sonra, həm də gələcək il şah ordusunun İraqa
qayıtması ilə əlaqədar olaraq, Şirvanın vəziyyəti elə qarışdı ki,
qızılbaş əmirləriindən heç biri burda dura bilmədi. Osman paşa
Dərbənddən Şamaxıya gəlib qalanı möhkəmləndirdi, əyalət də
müstəqil oldu. Hicri 993-cü (=1585) ildə, Cəfər paşa Dərbənddən
gedib, əhalisi baş qaldırmış olan Kürə qalasını aldı və qarət etdi.
Hicri 996-cı (=1588) ildə Sultan Məhəmməd Qarabağ Gəncə-
sindən İraqa hərəkət etdi. Birinci mənzildə, Əbuşəhmə adlı yerdə,
böyük oğlu və vəliəhdi Həmzə, gecə öz dəlləyi Xudaverdi tərə-
findən öldürüldü.
Bu hadisədən sonra, sərəsgər Fərhad paşa, ona
müqavimət göstərə bilməyən Kartli valisi Simon xanın icazəsilə
Qarabağa gəldi. Gəncə qalasını bina edərək Təbrizi və Azərbayca-
nın bir çox şəhərlərini ələ keçirdi. Ancaq Ərdəbilin ətrafı qızılbaş-
ların əlində qaldı. Beləliklə, türklər 20 il müharibəsiz bütün vilayət-
lərin üzərində hökmran oldular. (Həmzə mirzə öldürüldükdən son-
ra) Sultan Məhəmməd Xudabəndə həmin il iş başından çəkilib,
128
səltənəti oğlu Şah Abbasa tərk etdi. O da bir neçə il dövlət işlərini
islah etmək, qoşunu nizama salmaq və rəiyyətin vəziyyətini yoluna
qoymaqla məşğul oldu. Beləliklə, itaətsizliyi və çəkişməni əmirlərin
və oymaqların arasından qaldırdı.
Bu zaman Şirvan və Dağıstanın işləri çox abad bir halda idi.
Lahıcan hakimi mirzə Əli Karkiyanın qardaşı oğlu
Xan Əhməd xan
bütün Gilanı ələ keçirmişdi. O, hicri 975-ci (=1568) ildə, Qəhqəhə
və İstəxr qalalarında 12 ildən bəri məhbus idi. Sultan Məhəmməd
Xudabəndə zamanında yenə keçmiş hakimlik mənsəbinə təyin
edilmişdi. Xan Əhməd xan (Şah Abbasa qarşı) üsyan etdi. Lakin
qızılbaş qoşunu gəldikdə, Gilan valisi Məhəmmədəmin xan Cəmşid
xan oğlu ilə bir yerdə, hicri 1000-ci (=1592) ildə, gəmiyə minib
Şirvana qaçmağa məcbur oldu. Vəzirini yardım almaq üçün Rum
sultanı Xandigarın dərgahına göndərdi.
Xandigar tərəfindən, bun-
ların Qostəntiniyyəyə fərmanı sadir oldu. Şirvan valisi mehmandar-
lığa təyin olundu. Məhəmmədəmin xan Gəncədə vəfat etdi. Xan
Əhməd xan onun (vəfatı haqqında) yazdığı mərsiyədə deyir:
Ruzigarın gərdişindən və fələklərin zülmündən
Ürəyimiz məhzun, ruhumuz qəmgindir.
Ey gözüm, yaş əvəzinə qan axıt ki, biz
Nadir bir xəzinəni Gəncədə torpağa basdırdıq.
Özü də Ruma gedib, axırda Nəcəfi-Əşrəfdə vəfat etdi. Sonrakı
il İran dövləti ilə çəkişməkdə olan Astara hakimi Əmir Həmzə xan
Talış, mühasirə şiddətindən cana gəlib aman istədi. Şirvana getmək
üçün ona izn verildi. Burada bir müddət Rum dövlətinin ənam və
nəvazişinə nail oldu. Lakin bir az keçəndən sonra, xain mülazim-
lərindən iki nəfər onu ovlaqda öldürdü. Ailəsi də vətənə qayıtdı.
Bir neçə vaxtdan sonra Əbubəkr mirzə ibni-Bürhan mirzə, öz
oğlu Bürhanəli mirzəni şahın dərbarına göndərib İran
dövlətinin
himayəsi altına girmək istədi. O, osmanlılardan üz çevirmiş və
iğtişaş vəsaitini hazırlamaqla Şirvan vilayətini almaq fikrində idi.