Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri
37
Seyid Əzim Şirvani, Xurşudbanu Natəvan, Fatma xanım
Kəminə, Mirzə Ələsgər Növrəs, Əbdülxalıq Cənnəti, Mirzə
İsmayıl Qasir, Bahar Şirvani, Cənubi Azərbayjanda Mirzə
Məhəmmədbağır Xalxali və b. yetişir.
Bu dövrdə Axundovdan sonra tanınmış ikinji böyük ijti-
mai xadim Həsən bəy Zərdabi «Əkinçi» (1875-1877) qəzetinin
nəşrinə nail olmaqla, milli Azərbayjan mətbuatının bünövrəsini
qoydu. Onun səhifələrində şairlərin imzaları da vardı.
Ustad sənətkar Cəlil Məmmədquluzadə milyonlarla xalq
kütlələri ilə danışmağın «qaydasını bilən», böyük təsirediji,
təşviqediji qüvvəyə malik olan «Molla Nəsrəddin» curnalının
nəşrinə başlamaqla hər sahədə olduğu kimi, Azərbayjan ədəbi
təfəkkürünün də nələrə qadir olduğunu bir daha sübut etmiş
oldu. Bu curnal müsəlman Şərqində, bütün Yaxın və Orta
Şərqdə ən qabaqjıl satirik curnal olub, dövrün mühafizəkar və
mürtəje qüvvələrini, ijtimai bəlalarını inqilabi-demokratik
jəhətdən jəsarətlə tənqid edən bir ədəbi orqan kimi dünyada
məşhur idi. «Məktəb», «Dəbistan», «Təkamül», «Hürriyyət»,
«Rəhbər», «Həyat», «İrşad», «İşıq», «Füyuzat», «Şəlalə»,
«Dirilik», «Qurtuluş» kimi mətbu orqanlarla birlikdə «Molla
Nəsrəddin» öz səhifələrində A. Səhhət, M.Ə.Sabir, N. B.
Vəzirov, Ə. Haqverdiyev, S. S. Axundov, Ə. Qəmküsar, Ə.
Nəzmi, Məhəmməd Hadi, M.S. Ordubadi, R.Əfəndiyev, S. M.
Qənizadə
kimi
ədibləri
birləşdirirdi.
Bu
dövrdə
C.
Məmmədquluzadə
ədə-biyyatımızın
inkişafında
misilsiz
xidmətləri
olan
böyük
şəx-siyyətdir.
«Azərbayjan
ədəbiyyatında qədim dövr humanizminin mahiyyət və
xarakterini öyrənmək üçün Nizami poeziyası, orta əsrlər şeiri
və məhəbbət lirikasının ijtimai və intim keyfiyyətlərini bilmək
üçün Füzuli yaradıjılığı, XX əsr romantizminin mürəkkəb
xüsusiyyətlərini araşdırmaq üçün Hüseyn Cavid dramaturgiyası
Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli
38
nə qədər zəngin, əlvan material verirsə, yeni ədəbiyyatın ən
qüdrətli məktəbi olan realizm üslubunun şəkil və məzmun
xüsusiyyətlərini dürüst müəyyən etmək üçün də Mirzə Cəlilin
əsərləri əvəzsiz və tükənməz mənbədir» (Mir Cəlal).
Təxminən 25 il ömür sürən «Molla Nəsrəddin» curnalı
ədibin ijtimai fəaliyyətində, Azərbayjan mətbuatı tarixində əsas
yer tutur. Onun səhnə əsərləri təkjə Azərbayjanda deyil, bütün
müsəlman şəhərlərində tamaşaya qoyulub. Mirzə Cəlil elə bir
sənətkardır ki, Azərbayjan dili başa düşülən ölkələrdə
sağlığında belə məşhur idi. Yaratdığı curnal «Azərbayjan
xalqının oyanması, mənəvi jəhətdən silahlanması və inqilab
yoluna düşməsində, əsrlərjə feodal zülm və zülmətində yaşayan
kütlələrin əsarətindən, «ölülər» aləmindən qurtarmasında,
tərəqqi və səadət üçün çarpışmasında, öz müqəddəratı, azadlığı
və hüququ uğrunda mübarizəsində, maarif və mədəniyyətin
təbliğ
edilməsi
və
yayılması
işində,
elm
işığı
ilə
işıqlanmasında» elə böyük rol oynadı ki, ikinji belə bir xalq
curnalını o dövrdə göstərmək çətindir...
Onun məsləkdaşları M. Ə. Sabir, N. Nərimanov, Ə.
Haqverdiyev, Ə. Nəzmi, M. S. Ordubadi, Ə. Qəmküsar, M. Ə.
Möjüz, S. S. Axundov, M. Hadi, A. Səhhət, Y. V. Çəmən-
zəminli, S. M. Qənizadə, A. Şaiq məktəbinin davamçılarının
gətirdiyi güjlü dalğa möhtəşəm bir ədəbiyyatın gələjəyindən
xəbər verirdi. Elə bir ədəbiyyatın ki, bəşər tarixin-də öz
sıralarında bu qədər ədəbiyyat adamını birləşdirmə-mişdi, bu
qədər sistemli şəkildə millətinə, xalqına xidmət işini öz
çiyinlərinə götürməmişdi. O elə bir dalğa idi ki, özüylə
Azərbayjan ədəbiyyatına daha bir qüdrətli nəfəs gə-tirdi, 70 il
ərzində minlərlə ziyalısı, onlarla ədəbiyyatçısı repressiyalara
məruz qaldı, dissident həyatı yaşadı. Amma əqidəsini, amalını
yeni həyat uğrunda silahlanmış ideya-larını həyat yolunun
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri
39
devizi etməkdən çəkinmədi. Mirzə Cəlil kimi sənətkarların
yaratdığı abı-hava ilə köklənən yeni ədəbiyyatın nümayəndələri
yetişirdi, 70 illik ədəbi prosesi kommunist ideologiyası idarə
etmiş olsa da, senzura hökm sürsə də, bu məmləkətdə azad
düşünmək, azad yaşamaq, yaratmaq hissini tamamilə boğa
bilmədi.
1929-37-ji illərdə əhməd javadlar, müşfiqlər, javidlər...
məhv edildi, almaslar, jeyhunlar, məmmədəminlər... mühajirət
həyatı yaşamalı oldu, amma onların əqidəsinə, amalına hörmət
və ehtiram göstərənlər onların fəaliyyətini təqdir edən əsərlər
yazdılar. Onların közərtmək istədikləri kiçik tonqalları 60-70-ji
illərdə ədəbiyyata gələnlər elə alov-landırdılar ki, senzura,
kommunist ideologiyası qarşısında ajiz qaldı. İlk bünövrəsini
Cəlil Məmmədquluzadələrin qoyduğu mübarizə bundan sonra
sönmədi və bu gün də alovlanmaqdadır, şöləsi bütün aləmə
yayılmaqdadır...
Bu möhtəşəm, sistemli, bütövlükdə xalq və dövlət
tərəfindən xüsusi qayğıyla da əhatə olunmuş ədəbiyyatın
yetişməsində özündən əvvəlki nəsillərin, uluların, onların
yaratdığı şifahi xalq ədəbiyyatının rolu böyük olduğu yada
salındı; ərəb-fars dilində yazıb-yaratmağa məjbur olmuş,
təzkirələrin, tarixi əsərlərin yaddaşında qalan simalar xatırlandı;
yol üstündə yerləşdiyindən, zaman-zaman çapılıb, talanmış
Azərbayjan torpağının yetişdirdiyi nadir dühalara nəzər salındı;
onları bir-iki jümlə ilə yada salmaqda, min illərin ədəbi-bədii
lövhələrini bir lent kimi göz önündən «ötürməkdə» məqsədimiz
budur ki, deyək ki, «ot kökü üstündə bitər».
Hər əsrdə, hər nəsildə yetişən bir və ya bir-iki böyük
sənətkarların yaradıjılığı haqqında məlumatımız vardır, bu şeir,
sənət dühaları barədə, Azərbayjan söz sənətinin tari-xiliyi,
qədimliyi haqqında məhz XX əsrin ilk iki onilliyin-dən üzü bəri
Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli
40
və indi daha geniş məlumatlar əldə edə bilirik. Bu dövrdə
Azərbayjan xalqının bu günü, sabahı, uzaq keç-mişi, kökü,
soyu, tarixi, millət kimi formalaşması üçün keçib gəldiyi yollar,
mərhələlər araşdırılmış, tədqiq edilmiş, min illərin açılmamış
səhifələri açılmış, böyük sənətkar-larımızın bədii irsi toplanmış,
nəşr edilmiş, tədqiq edilmiş, haqqında jild-jild tədqiqat işləri
aparılmış, neçə-neçə yazı-çımız, şairimiz içərisində alimlər-
folklorşünaslar,
ədəbiyyat-şünaslar,
qorqudşünaslar,
nizamişünaslar, füzulişünaslar, nəsimişünaslar, dilşünaslar...
yetişmiş, onların yaradıjılığı, keçdiyi həyat yolu neçə-neçə
romanların, povestlərin, dram əsərlərinin mövzusu olmuşdur.
Xalq bir əsr ərzində on iki minillik tarixini, mədəniy-
yətini, ədəbi prosesini üzə çıxarmaq üçün yüksək biliyə, məlu-
mata sahib olmuşdur. Maarifin, elmin inkişafı insanı, xüsusilə
ədəbi prosesin nümayəndələrini xalqına, tarixinə, keçmişinə,
eləjə də bu gününə və sabahına diqqət kəsilməyə «məjbur
edilmişdi». Bununla xalqımız, millətimiz öz keçmişi, qədim
keçmişi, şanlı keçmişi, zəngin elmi, bədii, fəlsəfi, ədəbi keçmişi
ilə dünya dövlətləri, sivil dövlətlər arasında yeri olduğunu
sübut etməyə nail olmuşdur. Bu böyük işi bajarmaq, yerinə
yetirmək üçün getdiyi yolda başı müsibətlər də çəkdi...
XX əsrin əvvəllərinə qədər hər hansı bir Azərbayjan
sənətkarı haqqında nadir kitablarda, jünglərdə bir-iki jümlə ilə
məlumat verilmişdirsə, XX əsrin 30-ju illərindən üzü bəri
Azərbayjan ədəbiyyatı tarixi qədim dövrdən üzü bəri
mərhələlərlə araşdırılmış, tədqiq edilmişdir. Onların dövrü-nü,
həyatını, ədəbi irsini, dilini öyrənmiş ədəbiyyatşünaslar ordusu
yaranmış, Azərbayjan Elmlər Akademiyasında Nizami adına
Ədəbiyyat İnstitutu, Dilçilik İnstitutu yaranmış, onların irsi
ədəbi-tarixi, etnik mövqedən araşdırılmış, bu böyük irsin
Dostları ilə paylaş: |