Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 193 «Son illərin tarixi romanları içərisində canrın ənənəvi qayğılarına, üsul, manera və normalarına sığmayan yeni nümunələr də vardır. Hər şeydən əvvəl tarixə müasir baxışla səciyələnən real faktlara, mənbə və mərkəzlərdəki məlumatlara çox da aludə olmayan, lakin dövrü, mühiti məhz tarixi mənbələrdə və kitablarda göstərildiyi şəkildə canlandıran müəlliflər bu əsərlərdə psixologizmə daha çox diqqət yetirirlər. Bu cəhətdən xalq yazıçısı Mövlud Süleymanlının «Köç» əsəri yeni tipli əsər kimi meydana çıxdı. Ədəbi yaradıcılığa «Əllərim» adlı ilk şeiri ilə gələn M.Süleymanlının poetik əsərləri, şeirlərdən ibarət ilk kitabı («Bir ünvan») nəşr olunur. Sonralar çap olunan «Ayın aydınlığında», «Köç», «Şəhər toylarının səsi», «Səs» və s. kitabları oxucu kütləsinin marağına səbəb olur. «Dəyirman» pyesi Sumqayıt Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. «Köç» əsəri (1984) Azərbaycan tarixi nəsrinin nümunəsidir. Tənqidçilərin diqqətini cəlb edən bu əsərdə «bir qəbilənin keçdiyi yol fonunda xalqın ictimai–siyasi inkişafı, mədəni–etnoqrafik siması» ümumiləşdirildiyi, «dünənimizlə bugünümüz arasında mənəvi varislik problemi öz dolğun ifadəsini» tapdığı söylənir. Bəxtiyar Vahabzadə bu romanı «dədə-babalarımızın işıqlı ruhuna nur çiləyən» gözəl bir əsər adlandırırdı. «Köç»də xalq ruhu, M.Süleymanlı yaradıcılığı üçün səciyyəvi sayılan faktlar, poetika ənənələrinə bağlılıq da tənqidçilərin diqqətindədir. Şifahi xalq ədəbiyyatından yaradıcılıqla yararlanan nasirin «Köç» əsəri haqqında K.Vəliyev yazır: «Köç» romanı folklor sistemi üzrə yazılıb, əsatiri görüşləri, nağıl və dastanları sənətkarlığa birləşdirən müxtəlif yarıreal, yarımifik bir dünya təsvir etmiş, insanın insanlaşması yolunu, qədim oğuzların təbiətə qarışmış həyatını yarpaq-yarpaq çevirərək bəşəri hissləri, duyğuları dilləndirməyə çalışmışdır». Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 194 Əsərdəki geniş ümumiləşdirmələri ilə xalqın keçmişinin təsviri, tarixi dövrdə yaşamış insanların xarakterinin bədii şəkildə təqdimi, əsərin oxucuda yaratdığı hiss, təəssürat, xalqın, yurdumuzun keçmişi haqqında dolğun təsəvvür, oturaq həyata keçən, şəxsi rəqabət hisslərinin acı nəticələri, nəsillər arasında gərginliklər yaradan ziddiyyətlər sənətkarlıqla təsvir olunur. Qasım Qasımzadə bu əsəri «milli mənşədə gedən haçalanma… əleyhinə çağırış harayı ilə yazılmış bir əsər» kimi qiymətləndirir. Əsərin əsas sücet xəttində Qarakəllə və Qanıq ev kökünün tarixi, iki qəbilə arasında əsrlər boyu davam edən qan davası əsasdır. Poemada təsvir edilən adətlər, bu adətlərin pozulmasının «bağışlanmaz təhqir» kimi qəbul edilməsi oxucuların, yazıçıların diqqətindədir. Yazıçı, kinossenarist Anar yazır: «Mövludun yazılarında məni ən çox cəlb edən onun bu həyat tərzini yaxşı bilməsi, duyması və ifadə etməsidir. Bu üslubun, bu ruhun, bu dilin köklərini uzaq dağ kəndində daha aydın duydum. Elə «Köç» də dili, ruhu etibarilə Dədə Qorqud dünyasının bir daşı, bir bulağı, bir kötücəsi deyilmi?» Əsər yarandığı dövrdə tənqidçilərin mübahisəli mülahi- zələrinə də yol açmışdır. Bu mübahisə doğuran köçəriliklə bağlı məsələ haqqında M.İsmayılov yazır: «Əvvələn, onu qeyd edək ki, bizim xalqımız heç vaxt köçəri olmamışdır. Arxeoloci qazıntı materiallarından məlumdur ki, hələ eramızdan əvvəl VI minillikdə bu torpağın sakinləri oturaq həyat keçirmiş, yüksək mədəniyyət yaratmışlar. Bizim yurdumuza tarix boyu köçəri qəbilələr gəlmiş, yerli camaatla qaynayıb –qarışmış, onun etnik tərkibinin bir hissəsinə çevrilmişdir. Mal-qaranı qışlaqda, yaylaqda saxlamaq isə köçərilik deyil, köçmə təsərrüfatıdır. Azərbaycanın iqlim şəraiti keçmişdə də, elə indi də bunu tələb etmiş və etməkdədir». Sənət, sənətkar və zaman 195 Romanın bədii strukturu, poetikası, sücet-kompozisiyası, dil-üslub xüsusiyyətləri «nəsrimizdə yaranan yeni keyfiyyətlər kimi» təqdir edilir, «müasir dünya ədəbiyyatında mühüm yer tutan folklor poetikası, nağıl-dastan deyim tərzi, şərti-simvolik üslub kimi əlamətlər»in də romanda qabarıq nəzərə çarpdığı bildirilir. Elçinin «Mahmud və Məryəm» romanı iki dini ayrı, ürəkləri bir gəncin məhəbbət macərası ilə bağlı olan folklor, dastan motivlərindən yararlanmış, Azərbaycan tarixi nəsrinin yeni meyil və çalarlarını üzə çıxaran roman kimi dəyərlidir. Yazıçının real tarixi hadisələrlə «əfsanəvi-mifik motivləri»n xarakterik cizgiləri ilə zəngin xalq həyatını, insan və zaman problemini özündə əks etdirən romanı konkret tarixi dəqiqliklə («1514-cü il iyun ayının 28-i idi») başlayır. Lakin hadisələr XVI əsrin əvvəlləri Səfəvilər dövlətinin Çaldıran döyüşləri zamanını əks etdirməsi şərti xarakter daşıyır, yazıçının məqsədi «psixoloci roman yaratmaq»dır (V.Quliyev), «müəllifin əsas məqsədi qəhrəmanlarının həyat yolunu, duyğu və düşüncələrini zamanın ictimai təzadları ilə qarşılaşdırmaq, ayrı-ayrı fərdlərin deyil, ümumiyyətlə bəşəriyyətin taleyi ilə bağlı məsələlərə diqqəti cəlb etməkdir. Romanın mərkəzində insan və zaman kimi qlobal bir problem qoyulmuşdur». Cənubi Azərbaycanda gedən milli–azadlıq hərəkatını, xalqın apardığı mübarizələri özündə yaşadan Söhrab Tahir, Balaş Azəroğlu, Əli Tudə və başqa sənətkarların əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatına xidmət edir. Xalq şairi Balaş Azəroğlunun yaradıcılığı bu cəhətdən diqqətəlayiqdir. İlk şeiri «Dnepr sahillərində»dir (1937). 1938-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil şəhərinə köçən şair burada şahlıq üsul-idarəsinin yarıtmaz- lığının, zəhmətkeş sadə xalqın çar zülmünün altında əzilmə- Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 196 sinin, ölkədə baş verən ədalətsizliklərin, özbaşınalıqların baş alıb getdiyinin, zülm və istismara məruz qalan cənubi azərbaycanlıların həm şah üsul idarəsinin, həm də İranda hökmranlıq edən Qərbi Avropa kapitalist dövlətlərinin çirkin siyasətlərinin şahidi olmuş, qəzəb hissi ilə qarşılamış, gənc yaşlarından ölkədə fəaliyyət göstərən milli–azadlıq hərəkatına qoşulmuşdur. «O, ilk gündən İranın demokratik qüvvələri arasında olmuş, azadlıq ideyalarının çoxalması və yayılması işində güclü vətəndaşlıq xidmətləri göstərmişdir, milli istiqlaliyyət, azadlıq və səadət tələbi ilə yaşayan güclü inqilabçı şair kimi yetişmişdir. «Dnepr sahillərində» adlı ilk şeirini 1937- ci ildə Bakıda çap etdirən Balaş Azəroğlu, 1941-ci ildə İranda «İnqilab şairiyəm» adlı kəskin ruhlu əsər yazaraq Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında heca vəznli yeni inqilabi poeziyanın əsasını qoyur». 1942-ci ildə İran Xalq Partiyasına daxil olan azadlıq mübarizi bədii yaradıcılığını da davam etdirir, «Doktor Ərani», «Şeyx Sədi məqbərəsi», «Nigar karvanı», «Arzu», «Gün millətimdədir», «Acı xatirələr», «Səttarxan», «Tehran» inqilabi ruhlu əsərlərini yazır. Təbrizdə nəşr olunan «Vətən yolunda» (redaktoru Mirzə İbrahimov idi) qəzetində fəal çalışır. İlk şeirlər kitabı İranda (1943-cü ildə) «Ziddi –faşist» cəmiyyəti tərəfindən buraxılır. Yazıçıların cəmiyyətinin Ərdəbil şöbəsinin sədri seçilən Balaş Azəroğlu 1945-ci ildə Azərbaycan Demokratik Firqəsinə daxil olur və bu zaman o, artıq tanınmış istedadlı sənətkarlardan biri idi. Təbrizdə milli hökumət tərəfindən Azərbaycan Dövlət Radio Verilişləri Komitəsinin sədr müavini, «Yazıçılar və şairlər» cəmiyyətinin idarə heyətinin üzvü (1946) Balaş Azəroğlu Şimali Azərbaycana gəlib 1947-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində təhsil almış, eyni zamanda Cənubi Azərbaycan Yazıçılar Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|