Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 189 arasındakı barışmaz ziddiyyətlərə toxunulmaması» və s. əsərin qüsurları kimi götürülsə də, qüdrətli şair Xaqanin həyatından bəhs edən ilk irihəcmli epik əsər kimi dəyərlidir. Hüseyn İbrahimovun «Əsrin onda biri» romanında X11 əsrin ilk onilliyində Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti dövründəki mühüm ictimai hadisələr və bu hadisələr «fonunda» Azərbaycanın dahi memarı Əcəminin «sənət dünyası», zülm və haqsızlığa qarşı etiraz, xalq gücünün əzəməti, el-oba ruhunun yenilməzliyi verilmişdir. A.Zöhrabbəyovun «Odlu diyar», M.S.Ordubadinin «Qılınc və Qələm» romanları, Mehdi Hüseynin «Nizami», İ.Əfəndiyevin «Xurşudbanu Natəvan», N.Həsənzadənin «Ata- bəylər» dramları və başqa bəzi nümunələr tarixi əsərlər kimi dəyərlidir. Mirzə Şəfi Vazehin həyatından bəhs edən əsərlər yaranır. Belə ki, Nəbi Xəzri «Heykəlsiz abidə» mənsur poema və «Mirzə Şəfi» dramını, F.Mustafayev «Mən işığa gedirəm» (rus dilində) povestini yazmışdır. Əlisa Nicatın «Mirzə Şəfi» romanı şairin dövrünü və həyatını daha dolğun əks etdirir. Yazıçının bu roman üzərində iyirmi ilə yaxın işlədiyi, onun obrazını yaratmaq üçün şeirləri ilə bərabər haqqında olan elmi, tarixi məxəzlərdən, «vərəqləri solmuş əlyazmalarından da» istifadə etdiyi bildirilir. M.P.Vaqifin həyatından bəhs edən, onun yaşadığı əsrin ictimai-siyasi hadisələrini parlaq şəkildə əks etdirən Y.V.Çəmənzəminlinin «Qan içində», S.Vurğunun «Vaqif» əsərləri tarixi şəxsiyyətlərin həyatından, dövründən bəhs edən, qüdrətli sənətkarlıq nümunəsi olan əsərlərdir. Bayram Bayramovun yazdığı «Karvan yolu» tarixi ro- manı Cəlil Məmədquluzadənin və onun ömür-gün yoldaşı, ziyalı Azərbaycan qadını Həmidə xanımın həyatı haqqındadır. Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 190 Və burada müəllif təsvir olunan dövrün ədəbi-ictimai mühitini canlandırmağı, bu ziddiyyətli aləm haqqında dolğun, düzgün təsəvvür yaratmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. Şah İsmayıl Xətayinin 500 illiyi münasibətilə Əzizə Cəfərzadə «Bakı-1501», Ə. Nicat «Qızılbaşlar», F. Kərimzadə «Xudafərin körpüsü» dilogiyasını yazmışdır. Tənqidçilər bu əsərləri dəyərləndirmiş «Tariximizin mürəkkəb dövrünü əks etdirən bu əsərlərdə xalq həyatına da müraciət olunması, zamanın ictimai-siyasi təzadlarının təsviri, zəngin insan xarakterlərinin yaradılması»nı təqdirəlayiq bilir və «Dövrün mühüm hadisələri, zamanın inkişaf dinamikası bu romanların sücetini də müəyyənləşdirmiş» olduğunu, «həmin əsərlərdə «dramatik məqamlar»ın «ictimai kolliziyalar» üzərində qurulduğunu bildirir. Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq tarixinin parlaq səhifələrini yaradan sənətkarlarımız var. C. Cabbarlı «Od gəlini» əsərini yazdı. Bu ənənəni davam etdirən şairlər O.Sarıvəlli «Babək», B. Vahabzadə «Dar ağacı» dramalarını, Ə.Məmmədxanlı «Babək» romanı, Cəlal Bərgüşad «Sıyrılmış qılınc» romanını yazdı. Xalq heç zaman ictimai- siyasi müharibələrdə yadellilərə, qəsbkarlara qarşı mübarizə aparan qəhrəmanlarını unutmur. Bu həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatda yaşayır. «1X əsrdə ərəb istilasına qarşı Azərbaycan xalqının qəzəbi Cavidan, Babək hərəkatında özünün parlaq ifadəsini» tapıb, «xalq və onun içindən çıxan qüdrətli sərkərdələr, qəhrəmanlar azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda gedən ölüm-dirim mübarizəsində mərdliklə mübarizə aparmış, tarixin şanlı səhifələrinə adlarını həkk etmişlər. Mahmud İsmayılovun «Ağ yapıncı» romanı xalq hərə- katının bədii ifadəsidir. Əsas mövzusu XVIII əsrin 30-40-cı illərində Şəki əyalətində İran hakim dairələrinə qarşı xalq azadlıq hərəkatından götürülmüşdür. İran şahının Azər- Sənət, sənətkar və zaman 191 baycanda öz nüfuzunu artırmaq üçün vergiləri artırması xalqı qəzəbləndirir, üsyan qaldırır. Genişlənən hərəkatı boğmaq üçün Nadir şah 1735-ci ildə Şəkiyə cəza dəstələri göndərir. Üsyançılara amansız divan tutulsa da, onların əzmini qıra bilmirlər. Nadir şahın qardaşı İbrahim xanın başçılığı ilə göndərdiyi 32 min nəfərlik İran qoşunu mühasirəyə alınır, İbrahim xan öldürülür, qoşun məhv edilir. Əsərdə təsvir edilən əsas hadisələr bunlardır. Əsərdə dövrün acınacaqlı vəziyyəti, geniş xalq kütlələrinin dözülməz həyat şəraiti canlı, təsirli səhnələrlə əks olunduğu, müəllifin əsərin «sücetinin mərkəzinə xalqın taleyi ilə bağlı hadisələri» çəkdiyi, dövrün real mənzərəsini canlandırması və s. tənqidçilər tərəfindən dəyərləndirilir. Sovet dövrü xalqımızın yaşadığı bir dövrdür. Hər bir ictimai formasiyanın öz qanunları var. Ədəbiyyatımız heç bir zaman tarixi poblemlərə biganə qalmayıb. Qələmə aldığı mövzularda xalqın yaşadığı ictimai-siyasi şərait öz əksini tapmışdır. XX əsrin ilk onillikləri ölkədə inqilabi mübarizələrin kəskinləşdiyi illərdir. Bu illərdə xalqımız Xalq Cümhuriyyəti yaratdı. Az keçmədi bu hakimiyyət süquta uğradı. Və inqilabi mübarizələrin kəskinləşdiyi bir dövrdə ölkədə oktyabr inqilabı qələbə çaldı. Fəhlə-kəndli hakimiyyətinin qurulmasında inqilabçı şəxsiyyətlər yetişdi. Ölkədə Sovet hakimiyyətinin qurulması, həyatda baş verən dəyişikliklər, mədəniyyətdə, həyatda baş verən inqilabi dəyişikliklər bədii əsərlərin mövzusu oldu. Bu hakimiyyətin qurulmasında qoxmaz bolşevik obrazları yarandı. İnqilabi-azadlıq hərəkatının bədii inikasında məhz belə inqilabçı, qorxmaz qəhrəmanların silsilə obrazları yaradıldı. Firudin Ağayev Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasında müstəsna xidmətləri olan, inqilabın ilk aylarından mübarizə meydanında olan Çingiz İldırımın həyatının ən Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 192 mühüm anlarını qələmə alır. «İldırım dənizdə çaxır», «İldırım ömrü» romanları bu cəhətdən maraqlı əsər kimi dəyərləndirilir. İnqilabi hərəkat tariximizə həsr olunan romanlar içəri- sində cənubi azərbaycanlıların azadlıq mübarizəsindən bəhs edən romanlar da var. M.S.Ordubadinin «Dumanlı Təbriz» romanında Səttar xan hərəkatı, «Döyüşən şəhər», «Gizli Bakı» romanlarında təxminən eyni dövrdə Bakı proletariatının mübarizəsi təsvir ounurdu. İdeya -məzmunu, bədii kamilliyi ilə seçilən Mirzə İbrahimovun «Gələcək gün» romanında Cənubi Azərbaycan xalqının müəyyən ictimai tarixi dövrünün ictimai, mənəvi həyatı hərtərəfli, dolğun şəkildə təsvir edilir. Mirzə İbrahimovun «Pərvanə» romanı nəsrimizdə monu- mental tarixi roman istiqamətində birinci təşəbbüsdür. Burada nəinki geniş miqyaslı, kəskin dramatizmlə şərtlənən konfliktlər, həm də son dərəcə qüvvətli, dolğun xarakterlər nəzərə çarpır. Əsərdə həmçinin əsrin, zamanın aparıcı tendensiyalarını ifadə edən problemlər də əks olunmuşdur. Romanın publisistik ahəngi də həmin problemlərin vacibliyini şərtləndirir». Tarixi mövzuda yazdığı əsərləri ilə seçilən Pənahi Makulunun romanları xüsusilə dəyərləndirilir. «Səttarxan», «Gizli zindan», «Xiyabani», «Heydər Əmoğlu» romanlarında Oktyabr inqilabının Şərq xalqlarının azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsində oynadığı rol faktlarla qələmə alınmışdır. Səttarxanla başlanan inqilabın ikinci dalğası Ş.M.Xiyabaninin adı ilə bağlıdır. «Xiyabani» romanında yazıçı bu hərəkatı, «dövrün və məkanın özünəməxsus ruhunu, koloritinin inandırıcı boyalarla» verir. Hər iki romanda («Xiyabani», «Heydər Əmoğlu») Cənubi Azərbaycandakı milli-azadlıq hərəkatının iki görkəmli xadiminin obrazları canlandırılmışdır. Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|