Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 185 müşayiətçisi, yol yoldaşıdır. Muğam, mahnı və rənglər, səs və ahənglər sözdən daha ilkindir, bu səs və ahəng insanın uşaqlıq çağından həyatının axırınadək onunladır, onun özü, varlığı deməkdir. «Yox, nəğmələr yaranmazdı, qəlbimizdən keçənləri tamam deyə bilsəydi söz». Nasirlərimizin həyatında müasir həyat aparıcı mövzu olsa da, bu illərdə tarixi mövzulara aid də roman və povestlər yazılırdı. S. Rəhimov «Şamo» romanı üzərində işləyərək onu təkmilləşdirmiş, M. Cəlal «Yolumuz hayanadır» romanında M.Ə. Sabirin bədii surətini yaratmış, XX əsrin əvvəlində baş verən ictimai-siyasi-mədəni hadisələr də öz əksini tapır. Tarixi mövzuda yazılmış M. Hüseynin «Səhər» romanı, Sabit Rəhmanın «Nina» povesti 1901-1904 -cü il inqilabi hadisələrini əhatə edir. 75 illik Azərbaycan ədəbi prosesini izləyərkən Azərbay- canda yaranan tarixi romanların böyük bir hissəsinin görkəmli sənətkarların həyatından, taleyindən bəhs etdiyinin şahidi oluruq. Ədəbiyyatımızın tarixində, xalqımızın zəngin bədii təfəkkürə malik parlaq simaları olub. Onların yaradıcılığı, ədəbi mövqeyi haqqında elmi-tədqiqat əsərləri yazılıb. Yaranan bədii əsərlər elmi-tədqiqat əsərlərindən fərqlidir. Bədii əsərlərdə həyatı qələmə alınan sənətkarın tarixi obrazı yaradılır, həyatında ən mühüm məqamlər təsvir və təqdim edilir. Yaranan bədii əsərdə həmin şəxsiyyət haqqında daha geniş təsəvvürə malik oluruq. Tarixi romanların estetik-tərbiyəvi əhəmiyyəti böyükdür. Tarixi roman bədii biblioqrafiya deyil, burada həyatı qələmə alınan, obrazı yaradılan sənətkarın yaşadığı zaman, dövr, onun mühiti, yaşadığı dövrün sosial-siyasi mənzərəsi, onun daxili aləmi, mənəvi dünyası ilə bağlı şəkildə öz əksini tapır. Zəngin dolğun tarixi romanlar var və bunlardan İsa Hüseynovun «Məhşər» romanını xüsusi ilə qeyd etmək Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 186 lazımdır. Bu romanı yazarkən yazıçı «tarixi həqiqəti gözləmək, zamanın koloritini canlandırmaq üçün ciddi axtarışlar aparmış, müxtəlif mənbələrdə verilən məlumatları nəzərdən keçirmiş, hürufiliyin ideya-nəzəri və bədii əsaslarını, xüsusilə Nəsiminin zəngin yaradıcılığını öyrənmişdir, lakin o, əldə etdiyi tarixi faktlar əsasında dövrün mahiyyətini açmağa, mənalandırmağa nail olmuşdur». Əsərdə sücet xətində mühüm yer tutan Nəsimi və onun mürşidi Nəimi obrazlarının zəngin daxili aləmi inandırıcı, təbii boyalarla ifadə olunmuş, bir amala, ideyaya xidmət edən, əqidəcə də bir-birini tamamlayan bu tarixi şəxsiyyətlərin fəlsəfi görüşləri, həyata münasibəti, öz əqidəsinə inamı ətraflı şəkildə səciyyələndirilmişdir. Nəimi öz amallarının davamçısı kimi Nəsimini görür, Nəsimi də onun yolgöstərəni, mənəvi atası kimi Nəimini bilir. İki böyük ustad- şagird-müəllim bağlılığı hürufiliyin «vəhdət» ideyasının rəmzi kimi qəbul edilir. Nəimi sağ ikən öz ruhunu şagirdinə köçmüş sanır, bütün ümidlərini ona bağlayır: «... Cavidan öldü, həqiqət Babək Xürrəmidə zühur etdi. Babək öldü, həqiqət Hüseyn Həllacda zühur etdi. Fərrux öldü, həqiqət Şeyx Nizamidə zühur etdi, Nizami öldü, həqiqət Şeyx Mahmudda zühur etdi. Silsilə- miz mənimlə başlanmayıb, mənimlə də qurtarmır. Mən təsbehin bir danəsiyəm. Ali ruh bu gün məndədir, sabah digərində zühur etməlidir» (İsa Hüseynov. Məhşər. Bakı. Gənclik. 1978.). Bir-birindən zəngin, bitkin obrazlar, ayrı-ayrı görkəmli simalarla yanaşı tarixin əsl yaradıcısı olan geniş xalq kütlələrinin rolunun da romanın sücetində mühüm yer tutması, müxtəlif taleli insanların həyatının hərtərəfli təsviri, kütləvi səhnələr əsərin bədii sənətkarlıq baxımından da müvəffəqiyyəti kimi dəyərləndirilir. «Romanda dil və bədii təsvir vasitələri də tarixin dolğun təcəssümünə xidmət edir. Müəllifin əsər boyu Nəsiminin şeirlərindən istifadə etməsi sücet xəttinin inkişafına Sənət, sənətkar və zaman 187 kömək etdiyi kimi, böyük şairin bədii obrazının hərtərəfli canlandırılmasına da imkan yaradır. Bütün bunlar tarixi gerçəkliyi, həyat həqiqətlərini bədii həqiqət səviyyəsinə qaldırmaq məqsədi daşıyır». Sənətkar və zaman bədii-fəlsəfi fikir tarixində Çingiz Hüseynovun «Fətəli fəthi» romanı da əhəmiyyətli sayılır. Bu əsərdə Mirzə Fətəli Axundovun həyatı və yaşadığı mühit, dövr öz əksini tapmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatına yeni ruh gətirən, Azərbaycan realist dramaturgiyasının, realist nəsrinin banisi sayılan, sənətin ictimai mənasını yüksək dəyərləndirən, xalq həyatı ilə bağlılığına yüksək qiymət verən, maaarifçi şəxsiyyət, materialist filosof, əlifba islahatçısı, «ziddiyyətli ömür yolu keçmiş, yüksək rütbələrədək ucalmış», «sinəsi nişanlı, çiyni paqonlu, libası altında həmişə xalqın dərdinə qalan, yanar alovlu» döyünən ürək sahibi M.F.Axundovdan bəhs edən bu roman fəlsəfi-psixoloci məzmunu ilə seçilir. Əsər bir çox tənqidçilərin, alimlərin diqqətini cəlb etmiş, yazıçı fantaziyası, detalların yerli-yerində təsviri, müasirliyə xidmət edən tarixin «qabarıqlaşdırılması», dünənimizlə bu günümüz arasında mənəvi varisliyin «bədii sənət dili ilə təcəssüm»ü və bu cür «müasirlik ruhu» diqqətdən qaçmır, alman filosofu və ədəbiy- yatşünası Heyns Plaviusun yazır: «Məni bir oxucu kimi Hüseynovun maraqlı romanı hər şeydən çox onda heyrətlən- dirir ki, müəllif canlandırdığı zamanın çərçivəsindən kənara çıxmadan o dövrün hadisələrini təsvir etməyə və kəskin müasirliyə necə nail olmuşdur» («Literaturnaya qazeta». 23 yanvar 1985). Roman bəzi iradlarıyla belə yüksək dəyərləndirilir: «Mirzə Fətəli Axundov əsər boyu mü- hafizəkarlıq, köhnəlik və fanatizmə qarşı mübarizədə qüdrətli yazıçı, inqilabçı, fədakar vətəndaş kimi oxucunun gözü Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 188 qarşısında ucalır və onları da yüksək mənəvi-estetik ideallar naminə mübarizəyə ruhlandırır». XX əsrin 80-90-cı illərin tarixi nəsrində Mahmud İsma- yılovun «Xaqani» və Hüseyn İbrahimovun memar Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaniyə həsr olunan «Əsrin onda biri» romanları da dəyərli romanlardır. «Xaqani» romanının ilk səhifələrində Şərq ölkələrinin tarixində mühüm rol oynamış qüdrətli Atabəylər dövlətinin meydana gəlməsindən söhbət açılır. Romanda Atabəylər dövlətinin əsasını qoyan Eldəgiz tarixdə oduğu kimi mətin iradəsi, ağlı, biliyi, eləcə də cəsarəti və igidliyi ilə tanınmış, hərbi məharəti, qabiliyyəti ilə seçilən dövlət xadimi kimi təsvir olunmuşdur. Şəmsəddin Eldəgizlə bağlı əhvalatlar, Şirvanşahlar və Atabəylər dövlətinin daxili və xarici siyasəti, iqtisadi və mədəni sahədəki nailiyyətlər, sənətkarlıq və ticarətin inkişafı, təsvir olunan epizodlar «X11 əsr Azərbaycanın ictimai mənzərəsini canlandırmağa yönəldilmişdir». Xaqani belə bir dövrdə doğulmuş, böyümüş və zaman onu qüdrətli şair kimi yetişdirmişdir. «Müəllif əsər boyu öz qəhrəmanının həyat yolunu zamanın mürəkkəb, təlatümlü, keşməkeşli hadisələri ilə bağlı şəkildə təsvir etməyə çalışmışdır. Xaqaninin anası Rəbiyənin rumlu xaçpərəst nəsturi olması, sonralar qul kimi satılması» kimi tarixi faktlar əsərdə öz əksini tapır. Romanda Xaqaninin babası onu Şirvan bazarında satın alır, tərbiyəsi, evdarlığı ilə atası Nəccarın diqqətini cəlb edir, onlar evlənir və 1126-cı ildə Xaqani-ailənin ilk övladı dünyaya gəlir. Əsərdə faktik məlumatların «çoxluğu»ndan bunları müəllifin vahid sücet xəttində birləşdirə bilməməsi, müxtəlif məclislərin, səhnələrin həddən artıq yer tutması, romanın «bədiilik qanunlarının incəliklərinə riayət etməməsi», Xaqaninin dövründəki «hakim siniflərlə xalq kütlələri Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|