Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
342
zəmanə idi, kimyagərlik dövrü idi, Faust zəmanəsi idi, təbiət üzərində hökmranlığa, sadə metallardan qızılın alınmasına, əbədi gənclik eliksirinin hazırlanmasına yönələn ehtiraslı maraq zəmanəsi idi. Lakin bütün bunlara nail olmaq üçün bilik yox idi. Metaforik olaraq ifadə etsək, Renessans Orta əsr zülmətinin bütövlükdə nura qərq olunma dövrü deyildi. Bir çox hallarda isə belə görünürdü ki, sanki işıq bütövlükdə yox olmuşdu. Bu fikri sona qədər davam etdirək. Renessans dövrünün mərkəzləşdirilmiş dövlətləri Orta əsrlərin feodal krallıqlarından daha az demokratik idi. Reformasiya dövründə «ifritlər»in yandırılması, «iblisə inam» və inkvizasiya Orta əsrlərin qəddarlıqlarından daha pis idi. Buna analoji olaraq, Renessans, intellektual planda Orta əsrlərə nisbətən daha tutqun idi.
343
Biz Renessansla bağlı, sadəcə olaraq, dəyərlərin yenidən nəzərdən keçirilməsi və əxlaqçılıq toruna düşməməliyik. Onun intellektual «tutqunluğu» yeni olan nəyisə tapmaq cəhdi idi. Bu isə müəyyən vaxt tələb edirdi. XYII əsr ərzində eksperimental elmlərin formalaşması başladı. Bu kontekstdə Renessansın intellektual «tutqunluğu» keçid fazası oldu. Bu faza intellektual həyatın yeni başlanğıcı üçün zəruri idi. Demokritin atom nəzəriyyəsi kimi yunan təlimlərinə yönələn marağın təzələnməsi isə xüsusən məhsuldar oldu. Təbiət boş məkanda hərəkət edən kiçik maddi hissəciklərdən təşkil olunmuşdur. Platonun və pifaqorçuların riyaziyyat fəlsəfəsi müstəsna dərəcədə mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. Riyaziyyat bütün təbiət hadisələrinin açarıdır. İndi biz riyazi dildən (düsturlar, nəticələr, modellər) və bizə klassik mexanikadan məlum olan kəmiyyət anlayışlarından (kütlə, qüvvə, təcil və sairə) istifadə edən elmə malikik. Bu elm nə xalis deduktiv, nə xalis induktiv deyildir, o, hipotetik-deduktivdir.
344
etmişik və onları hər dəfə də ağ rəngdə görmüşük. Bunun nəticəsində də biz ümumiləşdirmə aparmışıq və təsdiq etmişik: "Bütün qu quşları ağdır". Amma bu bizim ixtiyarımız çatandan daha güclü mühakimədir. Axı biz bütün qu quşlarını müşahidə etməmişik. Tamamilə mümkündür ki, zooparkda bizim görmədiyimiz başqa qu quşları da yaşayır. Biz həmçinin qu quşlarını başqa yerlərdə də görməmişik və əlbəttə ki, bizim anadan olduğumuz günə qədər mövcud olan qu quşlarını da müşahidə etməmişik və bizim ölümümüzdən sonra dünyaya gələcək qu quşlarını da biz heç bir zaman görməyəcəyik. Bizim müşahidə etdiyimizlə bizim təsdiq etdiyimiz arasındakı münasibət sonlu ədədlə sonsuzluq arasındakı münasibətə bənzəyir. Ümumiləndirilmiş və induktiv mühakiməni – «Bütün qu quşları ağdır» - biz, əlbəttə ki, yoxlaya bilərik. Bunun üçün həmişə müşahidə aparmalıyıq və qu quşlarını başqa yerlərdə və başqa zamanlarda görənlərdən məlumat toplamalıyıq. Əgər belə alınsa ki, kimsə ağ olmayan qu quşunu həqiqətən də görmüşdür, onda bizim müddəa təkzib olunmuş olur. Lakin nə qədər çoxlu qu quşunun bizim tərəfimizdən müşahidə olunmasından asılı olmayaraq, belə müşahidələrin sayı ilə mümkün müşahidələrin sayı arasındakı münasibət sonlu və sonsuz çoxluqlar arasındakı münasibətə bənzəyəcəkdir. Bu, o deməkdir ki, induktiv mülahizələr təkzib oluna bilər, amma heç bir zaman tamamilə təsdiq oluna bilməz 149 . Metod ətrafında Renessans döyüşü zamanı orta əsr sxolastik fəlsəfəsində (çətin ki, antik fəlsəfədə) bir çox münasibətlərdə hökmran olan deduktiv elmi idealdan xilas olmaq strateji olaraq zəruri oldu. Məsələ ondadır ki, xalis deduksiya yeni biliyə aparıb çıxarmır. Onun köməyi ilə əldə olunan müddəalar onun müqəddimələri qeyri-aşkar bir şəkildə olsa da, özünə ehtiva edir. Deduktiv nəticələr düzgündür, amma yeni biliyə münasibətdə sterildir. Lakin İntibah dövründə məhz yeni biliyə can atırdılar. Elə buna görə də, deduktiv metodun tənqidi heç də onun düzgün olmadığına yönəlməmişdi, onun məhsuldar olmadığına yönəlmişdi. Bu epistemoloji konfliktin görkəmli iştirakçılarından biri olan Frensis Bekon 150
(Francis Bacon, 1561-1626) elmi ideal kimi deduksiyanın əleyhinə çıxış etmişdi. Buna baxmayaraq aşkardır ki,
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|