Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (Yeri
6 determinist elmin təşəkkül prosesi kimi yarandı. Determinist düşüncə tərzini özündə daşıyan insanlar həm yuxarıda göstərilən və dünya antikşünaslığı tərəfindən bir fakt olaraq artıq çoxdan qəbul edilən mənada antik fəlsəfəyə, həm də antik elmə başlanğıc verdilər. Heç də təsadüfi deyildir ki, ilk yunan filosofları eyni zamanda astronom və riyaziyyatçı idilər. Determinist elm utilitarist praktika ilə sıx bağlı idi. “Zəkioğlu” nəşriyyatının Skirbekk və Gilyenin Fəlsəfə
verdiyi Böyük filosofların hekayətləri əsərinin müəllifi Dürant (Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, hər iki əsərin doğma dilimizə tərcüməsi tərəfimizdən elə bu nəşriyyatın sifarişi ilə edilmişdir və sifarişlərin sayı dünya fəlsəfəsinin ən görkəmli simaları hesabına genişlənməkdədir. Fürsətdən istifadə edib nəşriyyata uğurlar arzulamaqla onun Vətən naminə çox dəyərli bir iş gördüyünü xüsusi vurğulamaq istəyirəm) bununla bağlı bir cəhəti də özünəməxsus şəkildə sezmişdi ki, riyaziyyat mübadilənin mürəkkəbliyinin artımı, astronomiya isə gəmi səyahətləri məkanının genişlənməsi ılə yaranır və öz təşəkkülünü tapır 1 .
daha doğrusu, şəhər-dövlətlərin, polislərin yaranışı ilə bağlayır 2 . Qədim yunan şəhərlərinin formalaşması və çiçəklənməsi şəraitində meydana çıxan dünyəvi elm şəhərli üçün səciyyəvi olan determinist instinktin, «hər kəs xidmətlərinin müqabilində və xidmətlərinin ölçüsündə mükafatlandırılmalı, qəbahətlərinin müqabilində və qəbahətlərinin ölçüsündə isə cəzalandırılmalıdır» instinktinin rasionallaşdırılmasından doğan nəticədir. Bu instinkt həyati materializm prinsipi ilə, yəni maddi sərvətlərin mənəvi sərvətlər üzərində üstünlüyü inamı ilə sıx bağlıdır. Belə ki, şəhərli tərəfindən həyata keçirilən əməl bir qayda olaraq mükafatlanma xatirinə edilir və nəticə etibarı ilə varlanmaya xidmət edir. Görünür, elə buna görə də determinist şəhərli instinkti özünün nəzəri ifadəsini təkcə antik elmdə deyil, həm də deterministik fəlsəfənin materialist xarakterində də tapırdı. İlk yunan filosofları tacir mənşəli olmaqla, təkcə determinist deyildilər, həm də materialist idilər, maddi dünyanın ilkinliyindən çıxış etməklə, şeylərin son və dəyişməz əşyavi əsasını axtarırdılar. Bu axtarışın məntiqi sonluğu isə atomizm idi. Levkipp və Demokrit tərəfindən yaradılan və Epikür tərəfindən geniş təsvir edilən
7 atomizm təliminin təşəkkül prosesi Fales-Anaksimandr-Anaksimen- Pifaqor-Empedokl-Levkipp-Demokrit xətti üzrə baş vermişdir. Bu da haqlarında yuxarıda bəhs etdiyimiz həmin adların bir hissəsi. İndi isə bu adların arxasında dayanan fikirləri nəzərdən keçirək. Qədim yunan fəlsəfəsinin ilk nümayəndəsi hesab edilən Fales mifik təfəkkürün inkarı, determinist təfəkkürün təsdiqi və materialist dünyagörüşün rasionallaşdırılması sahəsində Yunanıstanda ilk addımı atdı. Lakin onun konsepsiyası mifik elementləri də özündə saxladığı üçün ziddiyyətlidir. Fales bir tərəfdən təsdiq edir ki, dünyanın mahiyyətində maddi başlanğıc dayanır. O, hətta bu başlanğıcın özünü
ki, dünyada hər şey canlıdır, “əgər maqnitin ruhu olmasaydı dəmiri özünə çəkərdimi?!”- ritorik sualını verir. Materialist determinizmlə mifik hilozoizmin elementlərini öz fəlsəfəsində ziddiyyətli bir şəkildə birləşdirən Falesin materializm və mif arasında keçirdiyi tərəddüd onun ardıcılı olan Anaksimandrda daha da dərinləşir. Maraqlıdır ki, Anaksimandr determinizmdən daha çox hilozoizmə maraq göstərir və buna görə də, Falesdən fərqli olaraq onun fəlsəfi mühakimələrində materializmin əsaslarından daha çox mifin əsasları rasionallaşdırılır. Bütün mövcudluğun zəminində maddi başlanğıcın durduğuna Falesin inamı güclü idi. Anaksimandr isə fəlsəfi inam sahibi olmaqla dünyanın substansiyasında hansısa başlanğıcın durduğuna inansa da arxe adlandırdığı bu başlanğıcın maddiliyinə bir o qədər də əmin deyildi. Anaksimandr bu başlanğıcın əbədi və qeyri- məhdud olduğunu, hər şeyin bu başlanğıcdan idarə olunduğunu güman edir və onu, hətta ilahi təbiətli də adlandırır. Arxe dünyanın ilkin maddəsidirmi, yoxsa dünya ruhdurmu? Anaksimandr bu suala birdəfəlik və birmənalı cavab verməyə çətinlik çəkir. Lakin Anaksimandrın bütün intellektual axtarışlarının əsasını təşkil edən bu sual onun arxe ilə bağlı təsəvvür və mühakimələrini daha da dərinləşdirsə də, onu dönə-dönə həll
güman edir ki, arxe passiv, amorf qeyri-müəyyən, dünyanın bütün forma və imkanlarını öz içərisində qoruyub saxlayan olmaqla maddidir. Lakin Anaksimandr, digər tərəfdən, dünyanın dövri
olaraq xaos halından kosmos halına, kosmos halından isə xaos halına qayıtması haqqında kosmosentrik ideyanı da qəbul edir. Mifik kosmosentrizmin xaosa aid etdiyi, demək olar ki, bütün cəhətlər Anaksimandrın mütləqlik statusu verdiyi arxedə də vardır. Mifologiyanın bizə təqdim etdiyi xaos əslində maddiliyin daşıyıcısıdır. Əgər Anaksimandr tərəfindən arxeyə verilmiş xarakteristika yuxarıda sadalanan passivlik, amorfluq, qeyri- müəyyənlik, dünyanın bütün forma və imkanlarını öz içərisində saxlama əlamətləri ilə məhdudlaşsaydı, onda Anaksimandrın özü materialist Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|