Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aristipp
16
Yeni dövrün maarifçiləri tərəfindən müzakirə olunan elə bir problem yoxdur ki, həmin problem sofistika daxilində müzakirə edilməmiş olsun. Amma bu dövrün intellektual özünüdərkində əslində bir dramatizm də yaşayırdı. Təfəkkür üslubu əsasən rasionalist xarakterli olan bu dövrdə həmin bu dramatizmi əsasən Sofokl ifadə edirdi, Sofokl bir tərəfdən bir rasionalist olaraq etiraf edirdi ki, insan qüdrətinin mənbəyi onun dərrakəsi, zəkasıdır. Sofokl vurğulaüırdı ki, dünya qüdrətlilərlə dolu olsa da, dünyada insandan qüdrətli heç nə yoxdur. Lakin, digər tərəfdən, o, dünyanın, həm də irrasional başlanğıc tərəfindən də idarə olunduğunu etiraf edirdi. Edipin faciəsi görünür, rasionalizm və irrasionalizm arasındakı bu ziddiyyətdə idi. Sofistlər isə həmin bu ziddiyyətə bir o qədər də əhəmiyyət vermirdilər. Sofistlər cəmiyyəti hakimiyyətdən xilas etmək istəyirdilər və özlərinin bu istəklərində müasir demokratik liberalizmdən daha radikal idilər. Qorgi: «İnsanlar üçün qanunun özü insan təbiətinə zidd olan bir tirandır», - deyirdi. Sofistlər digər tərəfdən əməklərin müqabilində əmək haqqı almaqla intellektual fəaliyyəti muzdlu əməyin bir formasına çevirmişdilər, öz fəaliyyətlərini əslində iqtisadi determinizm prinsipi – «əmək - əmək haqqı» sxemi üzərində qururdular. Özlərinin təhsil verməklə ifadə olunan «zəhmət»lərinin müqabilində «zəhmət haqqı» almaqla onlar demos üçün səciyyəvi olan determinist iqtisadi fəaliyyət prinsiplərini elmə gətirdilər. Alim sofistləşənə qədər elmin fanatiki idi, sofistləşərək isə zəhmətkeş ziyalıya çevrildi. Əməl və əvəz arasında münasibətlərin birmənalılaşdırılmasından çıxış edən sofistlər əslində həyatda da determinist idilər və praktik həyatda determinist olmaqla, həyati materializmə meylli idilər. Determinizm və materializm şəhərli dünyagörüşünün şübhəsiz ki, mühüm cəhətləridir. Lakin nə determinizm, nə də materializm şəhərli fəaliyyətinin sözün tam mənasında məqsədini deyil, yalnız üsul və vasitələrini ifadə edir. Şəhərli fəaliyyətinin məqsədi öz ifadəsini daha çox hedonizmdə tapır. Şəhər mədəniyyəti, ümumiyyətlə, hissi həzzlərə xüsusən meylli olduğundan Aristippin və onun tərəfindən əsası qoyulmuş Kirena məktəbinin hedonistik nəzəriyyəsi şəhərli dünyaduyumunun ən səciyyəvi təsvirlərindən biri oldu. Əgər şəhərlinin dünyadan daha çox həzz alma və ağrılardan daha çox xilas olma istəyi onun fəaliyyətinin məqsədini təşkil edirsə, determinizm bu məqsədin həyata keçməsi üçün ümumi sxemi verir və həmin sxemi materiya vasitəsi ilə gerçəkləşdirir. Hedonizm determinizmin, determinizm isə materializmi doğurur. Lakin hedonizmin, determinizmin və materializmin ontoloji əsasları və qnoseoloji prinsipləri nə sofistlər, nə də Aristipp tərəfindən 17
deyil, onlardan sonra Demokrit, Aristotel və Epikür tərəfindən müəyyənləşdirildi. Determinizmin və materializmin ontoloji əsasları biz yalnız Levkipp-Demokrit atomistikasında, qnoseoloji və idraki prinsiplərini isə Aristotel fəlsəfəsində tapırıq. Lakin bu, sonra baş verəcəkdir. Determinizmin və materializmin ontoloji, qnoseoloji və idraki prinsiplərinə Levkipp-Demokrit və Aristotel tərəfindən verilmiş səciyyələrin təqdimatından öncə sofistikanın özünün təqdimatını tamamlayaq. Sofistika determinizmi və materializmi fəlsəfi əsaslar olmadan, artıq qeyd edildiyi kimi, əsasən Empedoklun ziddiyyətli fəlsəfəsi zəminində təqdim edirdi. Sofistika Empedokldan onun yalnız materializmini götürdü, kosmosentrizm ona əsasən yad idi. Sofistlər Dünya Ruhunun mövcudluğuna inanmırdılar, dünyanı gözəlləşdirən və nizama salan varlıq haqqındakı təsəvvürləri mövhumat hesab edirdilər. Sofistikanın çiçəkləndiyi dövrdə, həmçinin dünyəvi elmin də ontoloji əsasları hələ ki,
qəti olaraq
müəyyənləşdirilmədiyindən sofistlər üçün, ümumiyyətlə, kosmoloji problematikaya biganəlik səciyyəvi idi. Eyni zamanda, bu tarixi anda determinizmin ontoloji əsaslarından doğmalı olan qnoseoloji prinsiplər də təbii olaraq hələ ki işlənib hazırlanmamışdı. Sofistika elə buna görə də bütün insan biliklərinin nisbi xarakter daşıdığını qəbul edirdi. Hər cür biliyin nisbi xarakter daşıması haqqında sofist konsepsiyanın üç əsas müddəası Qorgi tərəfindən verilmişdir. Onun Mövcud olmayan, Təbiət haqqında adlı əsərində oxuyuruq: «Birincisi, heç nə mövcud deyildir, ikincisi, əgər nə isə mövcuddursa, o, insan üçün dərkedilməzdir. Üçüncüsü, əgər o, dərk olunandırsa, onu ifadə etmək mümkün deyildir 4 . Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, Qorginin bu əsərinin məzmunu onun adını müəyyənləşdirir. Belə ki, bu ad öz-özlüyündə onun sofist təbiətindən xəbər verir. Sofistikaya xas olan relyativizm Protaqorun «İnsan hər şeyin ölçüsüdür» tezisində özünün klassik ifadəsini tapmışdır. Əslində, sofistika elə bu tezisdən başlayır. Belə ki, sofistlər öz qarşılarına istənilən müddəanın sübut oluna bilməsi imkanının nümayiş etdirilməsi vəzifəsini qoymuşdular. Onlar bununla da heç bir mütləq həqiqətin, ümumiyyətlə, mümkün olmaması zəminindən çıxış etmiş olurdular. Müxtəlif xalqların əxlaq və davranış normalarını müqayisə edərkən sofistlər belə nəticəyə gəlirdilər ki, bu davranış normalarının
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|