Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qədim yunan fəlsəfəsinin
10
kosmosentrik meylli determinizmi onun həm də siyasi doktrinasının əsaslandırılmasına yönəlmişdir. Determinizm prinsipi zahirən bir-birinə az bənzəyən və bəlkə də bir-birinə tamamilə əks olan iki siyasi doktrinanın əsasını təşkil edir. Determinizm prinsipi üzərində köklənən həmin bu siyasi doktrinalardan biri demokratizm, digəri isə despotizmdir. Müasir dünyada görkəmli filosof və görkəmli riyaziyyatçı kimi tanınan Pifaqorun siyasi nəzəriyyəsi, ilk baxışdan nə qədər qəribə səslənsə də, despotik siyasi doktrinanın ifadəçisi idi. Pifaqor “Hökmdarın verdiyi əmrlər, sərəncamlar mütləq yerinə yetirməli, qanunlarına mütləq riayət etməlidir,-” deyirdi. Pifaqor təbiətin izahına münasibətdə determinizm prinsipinə söykənsə də, hökmdarın kütlə içərisindən və kütlə tərəfindən seçilməsini qətiyyən istəmirdi. Çünki adamların ən şərəflisinin kütlə tərəfindən müəyyənləşdirilə biləcəyinə inanmırdı. Pifaqor xəbərdar edirdi: «Hakimiyyəti şərəfsiz bir insana vermək ağılsızın əlinə qılınc vermək qədər təhlükəlidir». Şərəfli və şərəfsiz insan arasındakı fərq isə təxminən əsl-nəcabətli ilə, əsl-nəcabəti olmayan arasındakı fərqə bərabər idi. Despotizm şəhər mədəniyyətinin meydana gəldiyi, lakin aparıcı olmadığı, şəhər mədəniyyətinin sona qədər formalaşmadığı dövrlər üçün səciyyəvidir. Pifaqor məhz belə bir dövrün mütəfəkkiri idi. Onun fəlsəfəsi də, siyasi baxışları kimi şəhər mədəniyyətinin təşəkkül dövrünə aid idi. Əgər şəhər mədəniyyətinin kifayət qədər inkişaf etdiyi dövrdə dövrün siyasi özünüdərki demokratizm formasını kəsb edirdisə, onun təşəkkülü dövründə belə bir siyasi özünüdərk tiranizm idi. Pifaqorun da siyasi baxışları dövrün tiranik siyasi praktikası ilə sirli bir şəkildə olmuş olsa da sıx bağlı idi. Amma Pifaqor və pifaqorçuluq bəşərin yaddaşında siyasi tarixin hadisəsi olmaqdan daha çox, elm tarixinin hadisəsi olaraq qaldı, lakin bir daha xatırlatmaq istərdik ki, Pifaqor məktəbində deterministik elm materialist fəlsəfədən ayrılaraq müstəqilləşdirilsə də, materialist fəlsəfənin özü axıra qədər deterministləşdirilmir. Qədim yunan fəlsəfəsinin birinci, determinist istiqaməti hələ ki, tamamlanmadığı bir şəraitdə onun ikinci, transsendental istiqaməti öz təşəkkülünə başlayır. Əgər deterministik fəlsəfi istiqamət şəhərli dünyaduyumunu rasionallaşdırırdısa, transsendental istiqamət kəndli dünyaduyumunu rasionallaşdırır. Şəhərli dünyaduyumu indi olduğu kimi elə onda da, əsasən dünyəvi xarakterli idi. Kəndli dünyagörüşü də, həmçinin indi olduğu kimi elə onda da əsasən dini xarakterli idi. Qədim yunan fəlsəfəsində transsendental istiqamət öz həyatını Ksenofanla və onun şəxsində tanrının mifoloji-politeist anlaşılmasının monoteist anlaşılmasına qarşı qoyulması ilə və nəhayət, 11
bu qarşı qoyulmanın monoteizmin xeyrinə həll edilməsi ilə başlayır. Bəzi
tarixi paralelləri aparaq. Qədim
Çində deterministik materializmin ilk nəzəriyyəçisi sifəti ilə Mo-tszı tərəfindən yerinə yetirilən funksiyaya bənzər funksiya Qədim Yunanıstanda Fales tərəfindən yerinə yetirildi. İlk yunan filosofu Fales yunan qəhrəmanlıq mifologiyasının ruhuna müxalif idi. İlk Çin filosofu olan Lao-tszı da uyğun olaraq Çin mifologiyasının mahiyyətinə yad idi.
Lakin cəngavərlik mifologiyasına qarşı determinist materializmi qoyan Falesdən fərqli olaraq
Lao-tszı qəhrəmanlıq mifologiyasına qarşı
dini transsendentalizmi qoymuşdu. Qədim Çində Lao-tszının dini transsendentalizmin banisi kimi oynadığı rolu Ksenofan Qədim Yunanıstanda oynamışdı. Ümumən məlum olan bir müddəanı bir daha xatırladaq ki, Ksenofan qədim yunan təfəkkürünün inkişaf tarixində ilk dəfə olaraq politeist tanrıların varlığını şübhə altına almış, tanrılar haqqındakı ənənəvi mifoloji təsəvvürlərin heç bir real əsasının olmadığını söyləmişdir. Homer və Hesiod insanların mənfur və ləyaqətsiz hesab etdikləri əməlləri tanrılara aid etdiklərindən Ksenofanda kəskin tənqidə məruz qalırlar. Ksenofan israrla qeyd edir ki, tanrıya Homerin və Hesiodun poemalarında rastlaşdığımız nə oğurluq, nə xəyanət, nə yalan, nə hiyləgərlik, nə də haqsızlıq şamil edilə bilməz, tanrının insanlar kimi doğulması və ömür sürməsi haqqındakı təsəvvürlər uydurmadır, hər bir xalq özünə oxşar yalançı tanrıları uydurur, həbəşlərin təsəvvürlərinə görə tanrılar qara və yastıburun, frakiyalıların tanrıları isə kürən və mavigözlüdürlər, əgər istənilən başqa varlıq da tanrılara inansaydı, o da yəqin ki, onları özünə oxşar şəkildə təsəvvür edərdi. Bütün bu təsəvvürləri uydurma hesab edən Ksenofan onlara qarşı «həqiqi Tanrı haqqında biliyi» qoyur: Tanrı təkdir, vahiddir, əbədi və dəyişməzdir, fani insanlara heç nədə bənzəmir, hər şeyi görür, hər şeyi eşidir və hər şeyi dərk edir, hərəkətsizdir, fikirləri vasitəsi ilə isə bütün dünyanı idarə edir 3 . Ksenofanda Tanrının özü hərəkətsiz olsa da, dünyanı fikirləri vasitəsi ilə hərəkətə gətirir. Tanrının Ksenofan tərəfindən müəyyən mənada mütləq şəxsiyyət kimi təsviri artıq formalaşmış iudaizmin Ksenofana təsirindən danışmağa imkan verir. Lakin, Tanrının Ksenofan tərəfindən dünyanın yaradıcı başlanğıcı kimi deyil, daha çox onun idarə olunma başlanğıcı kimi təqdimatı Ksenofanın mifik zəmindən hələ ki, tam qopub ayrılmadığını göstərir. Tanrını dünyanın yaradıcı
3 Ksenofanın bütün bu son mülahizələri Quranın İxlas surəsinə necə də bənzəyir-A.Ə. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|