Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
30
mövcuddur. Aristotelin özü qeyd edirdi ki, incəsənətin mahiyyəti - təbiətin təqlididir. İncəsənətdən alınan ləzzət isə – yamsılamaya olan təbii meylin ödənilməsidir. Son dərəcə ciddi və özünə qapanmış kimi görünən Aristotel bəlkə də elə bu səbəbdəndi ki, təlxəkliyə və komikliyə xüsusi əhəmiyyət verirdi: “Komiklik – heç kəsə əzab verməyən və heç kəs üçün məhvedici olmayan səhv və eybəcərlikdir”,- Aristotelin öz sözləri idi. Lakin düşünürük ki, Aristotelin sənət nəzəriyyəsi üçün başlıca olan heç də incəsənətin təqlidə şamil edilməsi ilə bağlı fikir deyildi, burada əsas cəhət incəsənətin təmizləyici funksiyası ilə bağlı idi. İncəsənətin Aristotel tərəfindən həm təqlid olaraq təqdimatı, həm də təmizləyici funksiyası ilə bağlı onun mövqeyi Platon ruhuna son dərəcə yaxındı. Amma Aristotel bu yaxınlığı heç vaxt dilə gətirməzdi. Aristotel belə hesab edirdi ki, incəsənət gerçəkliyi, necə deyərlər, çirkabdan təmizləyərək təqdim edir və bununla da insanın ruhunu da sanki təmizləyir: “Biz həyatda eybəcər olduğu üçün tamaşasından üz çevirdiyimiz şeylərin məharətlə çəkilən rəsminə böyük heyranlıqla tamaşa edir, bədii zövq alırıq”. Aristotelin bu mövqeyi, həmçinin musiqiyə də aiddir: «Musiqinin və mahnının təsiri ilə dinləyici psixikası oyanır, burada mərhəmət, qorxu, entuziazm kimi affektlər yaranır və nəticədə, dinləyici həzzlə müşayiət olunan bir təmizlik və bir yüngüllük hiss edir». Qəribədir, musiqi mövzusu ilə bağlı bir məqamda Aristotelin və Platonun mövqeləri bir-birinə o qədər yaxınlaşır ki, hətta demək olar ki, üst-üstə düşür. «Ritm və melodiya sadə bir səs olduqları halda nədən bizim qəlb yaşantılarımıza bənzəyirlər» deyərək təəccüblənən Platon kimi Aristotel də yazırdı ki, ritm və melodiya qəzəbin və mülayimliyin, mərdliyin və mötədilliyin əks olunmasıdır. İkinci bir məqam. Platon kimi Aristotel də gözəlliyin obyektiv və mütləq olduğunu qəbul edir. Amma Aristotel etik dəyərləri mütləqləşdirən Platondan, eləcə də, Sokratdan fərqli olaraq burada bir mülayimlik və mötədillik nümayiş etdirir. O, düşünürdü ki, bu məsələdə əksliklərin heç birini mütləqləşdirmək lazım deyildir. Orta hədd qızıl həddir. Amma estetik rakursda Sokratın və Aristotelin mövqeləri arasında son dərəcə oxşarlıq da mövcuddur. Aristotel də Sokrat kimi düşünürdü ki, canlı təbiətdə gözəllik əslində məqsədyönlülüklə bağlıdır. Platonun və Aristotelin estetik mövqelərinin müqayisəli təhlili ilə bağlı qeyd edək ki, Aristotel Platondan fərqli olaraq incəsənətin mühüm əhəmiyyət daşıdığını düşünürdü, məsələn: «Poeziya tarixdən daha ciddi və daha fəlsəfidir», - deyirdi.
31
Platon personalist idi, şəxsiyyəti cəmiyyətdən daha üstün tuturdu. Aristotel isə obyektivist idi, hesab edirdi ki, insan bir siyasi varlıq olaraq cəmiyyətin bir hissəsidir və ona uyğunlaşmalıdır. Aristotel belə mühakimə yürüdürdü ki, cəmiyyət və dövlət öz təbiətinə görə fərddən daha öncədir. Əgər fərd təcrid olunmuş bir vəziyyətə düşdükdə bu vəziyyət onu tam qane edirsə, başqa fərdlərlə ünsiyyətsiz keçinə bilirsə, o artıq insan deyildir, ya alçalaraq heyvana, ya da yüksələrək tanrıya çevrilmişdir. İnsanın yüksələrək tanrıya çevrilə bilməsi ilə bağlı bizim Aristoteldə rastlaşdığımız ifadə əslində bir metaforadır, insanın alçalaraq heyvana çevrilə bilməsi ifadəsinə qaldıqda isə qeyd etmək yerinə düşərdi ki, canlı orqanizmlərə çox böyük maraq göstərən Aristotel insan və heyvan arasında müqayisələr aparmağa, onlar arasındakı fərqli və oxşar cəhətləri göstərməyə meylli idi. Platon isə insanı yaradıcı varlıq kimi qəbul etməklə, daha çox onu ilahiləşdirməyə meylli idi. Bu hal qabarıq olaraq özünü xüsusən onda göstərirdi ki, Aristotel cəmiyyətin inkişafının əsasında personal başlanğıcı deyil, təbii başlanğıcı görürdü. O, belə hesab edirdi ki, real olaraq heç bir cəmiyyət, antik mənada,- dövlət, adamlar arasında qabaqcadan nəzərdə tutulan razılıq əsasında meydana gəlməmişdir. Hər bir dövlət təbii yolla, tədricən təşəkkül tapmışdır. Ayrı-ayrı ailələrdən kəndlər, ayrı-ayrı kəndlərdən isə dövlət yaranır. O, belə düşünürdü. Bununla bağlı olaraq qeyd edək ki, nəzəriyyə bütün hallarda, son nəticədə gerçəkləşdirilmək üçün, siyasi nəzəriyyə isə təbii ki, dövlət quruculuğu üçündür. Filosof siyasi nəzəriyyəni yaradan, siyasətçi onu gerçəkləşdirəndir. Sokratdan başlanan fikir prosesinin əsas ideyasını Platon söylədi və bu ideya Aristotel vasitəsi ilə Makedoniyalı İsgəndərə ötürüldü və Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən də reallaşdırıldı. Belə bir fakt da nəzərdən qaçırılmamalıdır ki, Makedoniyalı İsgəndər öz nəhəng imperiyasını qurduğu zaman Aristoteldən öz qayğı və himayəsini əsirgəməsə də o, Aristoteli bir məsləhətçi olaraq yaxına buraxmadı, çünki İsgəndərin bir hökmdar olaraq fəaliyyət üslubu Aristotelin bir təbəə olaraq düşüncə üslubuna uyuşmurdu. Makedoniyalı İsgəndər qlobal miqyaslı müharibələr aparırdı, müharibədə azğınlığa və ədalətsizliyə qarşı mübarizə əzminin ən parlaq ifadəsini görürdü. Müharibə, Aristotelə görə, mülkiyyət əldə etməkdən ötrü təbii bir vasitə və qul ovudur. Burada Makedoniyalı İsgəndərin mövqeyi ilə Aristotelin mövqeyi arasında ümumilik yox idi. Ümumilik daha çox Makedoniyalı İsgəndərin mövqeyi ilə Platonun mövqeyi arasında vardı. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|