Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Epikür
34
başlıca olaraq əsası Platon tərəfindən qoyulan məşhur Akademiyada və əsası Aristotel tərəfindən qoyulan peripatetiklər məktəbində – Likeydə – baş verirdi. Digər bir sıra filosoflar da vardı ki, onlar Akademiyadan da, peripatetiklər məktəbindən də uzaq olmağa çalışır, Platonun, Aristotelin və ya hər hansı başqa bir avtoritetin fikirlərini şərh etməyi özlərinə əskiklik sayır və mövcud fikirlərə tənqidi yanaşmağa çalışırdılar. Bu tipli filosoflar skeptisizm cərəyanında birləşirdilər. Skeptisizm cərəyanının başlanğıcını qoyan və onun ən tipik nümayəndəsi olan Pirron idi. Pirron iddia edirdi ki, nəinki özgə filosofların əsərlərində, həmçinin bütün gerçəklikdə də heç bir həqiqət, heç bir gözəllik, heç bir eybəcərlik mövcud deyildir. Lakin nə «akademiklər», nə «peripatetiklər», nə də «skeptiklər» dövrün ümumi əhvali-ruhiyyəsini əks etdirmirdilər. Dövrün ümumi əhvali-ruhiyyəsini daha çox Epikür ifadə edirdi. Çünki dövrün ümumi əhvali-ruhiyyəsi hedonist əhvali-ruhiyyə, yəni daha çox həzz almağa meylli əhvali-ruhiyyə idi. Epikür də hedonizm mövqeyində duraraq vurğulayırdı ki, insan bu dünyada nə qədər çox həzz alırsa, bir o qədər də xoşbəxtdir. Gözəllik də, elə fəzilət də yalnız zövq verdikləri halda hörmətə layiqdirlər, zövq vermədikləri halda isə onlarla vidalaşmaq məsləhətdir. Epikür cismani zövqlə yanaşı, mənəvi zövqə, bədii sənətlərdən alınan həzzə də xüsusi diqqət yetirirdi. O, belə hesab edirdi ki, sənətə münasibət də, həmçinin, onun gətirdiyi həzz baxımından müəyyənləşməlidir. Lakin Epikürün fikrinə görə, bədii sənətlərdən alınan həzz həddini aşmamalıdır, əks halda, məsələn, musiqidən alınan həzz artıqlığı lazımsız həyəcana və narahatçılığa gətirib çıxara bilər. Bədii həzzin də öz həddi olmalıdır. Hedonizmin qnoseoloji prinsiplərini özünün prolepsis ideyası ilə müəyyənləşdirən Epikür onu atomistikanın ontoloji əsasları ilə bağlayaraq ona evdomonizm xarakterini verdi. Demokritin ifrat determinist konsepsiyasını bir qədər yumşaldaraq həyata qaytaran Epikür Aristotel tərəfindən arxa plana atılmış aktiv determinizm nəzəriyyəsini yenidən dirçəltdi. Atomların düz xətt üzrə hərəkət etdiklərini ifadə edən müddəa Demokrit atomistikasına mütləq determinizm xarakterini verirdi. Epikür atomların hərəkətində spontan kənara çıxmaları fərz etməklə təbiətdə insanın iradə azadlığına bənzər hadisə üçün yer saxladı və bununla da əslində determinizmin bir fəlsəfi istiqamət kimi məğlubiyyətinin başlanğıcını qoydu. Hedonizmin hökmran olduğu bu dövr determinist zərurətdən uzaq olduğu kimi haqdan və ədalətdən də çox uzaq idi. İnsanların ürəklərində boğulan haqq istəyi isə aristokratizmə bir həsrət 35
yaratmışdı və həmin bu aristokratizm həsrəti də öz ifadəsini stoisizmdə tapdı. Stoisizmin banisi Zenon yıxılmaqda, eybəcərləşməkdə, pozulmaqda olan dünyada öz ləyaqət və qürurunu saxlaya bilən insanın təcəssümü idi. Stoisizm əslində Zenon şəxsiyyətinin bir mücəssəməsi olaraq formalaşmışdı. Lakin stoisizmin aristokratik ruhunu
yunan cəmiyyəti bütövlükdə qəbul
etmədi və
gerçəkləşdirmədi. Aristokratik potensialı yunanlar deyil, romalılar gerçəkləşdirdilər və hedonist pozğunluq içərisində mürgüləyən yunanların özlərini də işğal etdilər.
etdi. Çünki Polibi aristokratizmdən xali olan demokratik azadlığı qəbul etmirdi, aristokratik zəmindən və dəyərlərdən qopub ayrılmayan azadlığı qəbul edirdi. Buna görə də onun demokratiya anlamı bir qədər fərqli idi və bu anlam onun «Demokratiya nədir?» sualına verdiyi cavabda konkretləşdirilmişdi: «Çoxları onu anarxiya kimi başa düşür. Yəni kimin ürəyi nə istəsə edə bilər. Əslində isə o dövlət demokratik sayılmalıdır ki, onda tanrılara etiqad, valideynlərə hörmət, böyüklərə ehtiram, qanunlara isə itaət ululardan qalıb və bütün bunlarla yanaşı son həlledici söz xalqın əksəriyyətinə məxsusdur». Polibi, əlbəttə ki, zadəgan ruhuna ən çox uyğun gələn dövlət forması olaraq aristokratiyanın əhəmiyyətini yuxarıda göründüyü kimi inkar etmirdi, lakin bu əhəmiyyəti mütləqləşdirmirdi də. O, aristokratiyanın, eləcə də, demokratiyanın tarixi əhəmiyyət daşıdığını qeyd edir və bu əsasda da öz siyasi nəzəriyyəsini irəli sürürdü. O, belə hesab edirdi ki, öz-özlüyündə tam kamil olan bir dövlət forması yoxdur. Dövlət yalnız o zaman kamil olur ki, bütün dövlət formalarının ən müsbət cəhətlərini özündə cəmləşdirsin. Polibi düşünürdü ki, Sparta dövləti ona görə güclü idi ki, Likurq onu ilk dəfə məhz bu üsulla yaratmışdı. Polibinin sözlərinə görə, təbiətin öz qanunlarına uyğun olaraq hakimiyyət formaları dəyişir, bir-birini əvəz edir və yenidən əvvəlki vəziyyətinə qayıdır. Bu qanunauyğunluğu ümumi cizgilərdə Polibi təxminən belə izah edirdi: Ayrı-ayrılıqda öz acizliklərini hiss edən fərdlərin yekcins kütlədə birləşməsi təbii prosesdir. Bu zaman öz fiziki gücü, qorxmazlığı ilə başqalarından seçilən bir nəfər kütlənin rəhbərinə və hökmdarına çevrilir. Beləliklə, çar hakimiyyəti yaranır və bu zaman idarə olunanlar hakimiyyəti bir nəfərə könüllü olaraq güzəştə gedirlər. Bu halda onlar zor və qorxudan daha çox idraka tabe olmuş olurlar. Ali hakimiyyəti əlində saxlayıb ölkəni idarə edən şəxs isə öz xalqının Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|