36
iradəsi ilə razılaşırsa, hər kəsi, təbəələrinin fikrincə, əməllərinə görə
qiymətləndirirsə, yəni fəzilət sahiblərini mükafatlandırıb, pis işlər
görənləri isə cəzalandırırsa, onda xalq da qorxudan daha çox ağılın
itaətində durur, hətta qocalığına baxmayaraq yekdilliklə həmin başçını
müdafiə edir, onu taxtdan salmaq istəyənlərə qarşı daima mübarizə
aparır. Təxminən bu yolla idarə edilən, ağlın və cəsarətin zoru əvəz
etdiyi cəmiyyətdə hökmdar da nəzərə çarpmadan şaha çevrilir.
Deməli, hər şeydən öncə öz-özünə heç bir plan olmadan
təkhakimiyyətlilik meydana gəlir. Və sonradan isə onun daxilində
nizam-intizam yaratmaq, düzəlişlər etmək yolu ilə şahlıq yaranır.
Çünki xalq təkcə bu cür hökmdarların özlərini deyil, onların nəvə-
nəticələrini də hakimiyyətdə uzun müddət qəbul edir, ona görə ki,
ağılın və əsl-nəcabətin irsən keçməsinə inanır. Qədimlərdə bir dəfə
şah seçilən kəs qocalana qədər taxtda otururdu. Hakimiyyətdə olduğu
müddətdə sədlər çəkdirmək, əlverişli məntəqələri möhkəmləndirmək,
yeni torpaqlar tutmaq kimi qayğılarla məşğul olan hökmdarlar dedi-
qoduya, həsədə məruz qalmırdılar. Çünki istər geyimlərində, yeyib-
içməklərində, istərsə də yaşayış tərzlərində xalqla onların arasında heç
bir fərq olmurdu və həmişə də xalqla ünsiyyət saxlayırdılar. Onlar
sonradan isə belə bir qərara gəldilər ki, öz təbəələri kimi geyinmək
daha hökmdara yaraşmaz, ən gözəl güzəran, ən zəngin süfrələr ancaq
onlarınkı olmalıdır, ədəb qaydaları isə yalnız sadə camaat üçün
qoyulmuşdur.
Beləliklə,
şah
üsul-idarəsi
təkhakimiyyətlilik
baxımından öz təbiətinə yaxın olan eybəcərləşmiş formaya, yəni
tiraniyaya keçməyə başlayır. Əgər hökmdarların malik olduqları və
getdikcə daha çox əldə etdikləri imtiyazlar adamlarda həsəd və
narazılıq doğururdusa, onların kişi-qadın münasibətlərindəki
qadağanlara etinasızlıq göstərməsi adamlarda qarşısını heç nəyin ala
bilməyəcəyi qəzəb və nifrət selini coşdururdu. Nəticədə xalqın hakim
dairələrə qarşı üsyanı başlayırdı. Xalqın hakim dairələrə qarşı
mübarizəsinə isə vətəndaşların heç də ən pis olanları deyil, ən nəcib,
məğrur və qorxmaz olanları başçılıq edirlər. Çünki məhz belələri
başqalarının özbaşınalığına hamıdan az dözürlər. Elə ki, üsyançı
dəstələr onları özünə rəhbər kimi qəbul edib, arxasında möhkəm
dayanır, onda şah və mütləqiyyət üsulu ləğv edilir. Onu istibdadın
pəncəsindən xilas etməsinə sanki minnətdarlıq əlaməti olaraq xalq
dərhal çevrilişin sahibkarlarını hakimiyyəti ələ almağa çağırır və öz
talelərini onların ixtiyarına verir. Tiraniyanın xarabalıqları üzərində
aristokratiya yüksəlir. Daha sonra aristokratiya da təbiətin qanunu ilə
oliqarxiyaya çevriləndə və qəzəblənmiş xalq hakimiyyətə qarşı ayağa
qalxanda demokratiya doğulur. Bəzilərini məhv, bəzilərini isə sürgün
etdikdən sonra vətəndaşlar özlərinə hökmdar seçməyə daha cürət
37
etmirlər. Səbəb də budur ki, əvvəlki zalım şahlardan gözləri qorxub,
eyni zamanda, öz həyatlarını, hətta yaxşı tanıdıqları bir neçə şəxsə də
etibar etməkdən çəkinirlər. Çünki dünənki oliqarxlardan çəkdikləri
hələ də gözləri önündən getmir. Artıq heç kəsə inamı qalmayan xalq
yeganə çıxış yolunu özündə görür, beləliklə də oliqarxiyanı
demokratiya ilə əvəz edir, dövlət və onun müdafiəsi qayğısını öz
üzərinə götürür. Nə qədər ki, köhnə sistemin həyasızlıq və
zorakılıqlarını öz gözləri ilə görənlər hələ sağdır, o vaxtacan yeni
quruluş hamını qane edir, bərabərlik və azadlıq çox qiymətləndirilir.
Ancaq elə ki, nəsil tamam dəyişir, qurbanlar bahasına qazanılan xalq
hakimiyyəti oğullardan nəvələrin əlinə keçir, onda demokratiya
dövründə göz açmış, oliqarxiya haqqında yalnız ağızlardan eşidən bu
adamlar bərabərlik və azadlıqlarının üstündə daha babaları tək
əsmirlər, əksəriyyətdən seçilmək arzusu onların bütün hisslərinə
hakim kəsilir. Bu meyl özünü, xüsusilə, varlılarda göstərir. Lakin,
hakimiyyətə can atan həmin şəxslər öz qabiliyyət və şəxsi şücaətləri
ilə istədiklərinə nail ola bilməyəndə nə yolla olursa-olsun camaatın
qılığına girmək, onu şirnikləndirmək məqsədilə pul kisələrinin ağzını
səxavətlə açırlar. Yalnız onların sərsəm şöhrətpərəstliyi ucbatından
xalq ələ baxan edilir, demokratiya isə uçulub yerini qanunsuzluğun və
zorun ağalığına verir. Xalq kütlələrinin ipə-sapa yatmaması, qanunlara
qarşı etinasızlığı zaman keçdikcə oxlokratiyanın gəlişini labüd edir.
Başqasının hesabına qarnını doydurmağa vərdiş edən kütlə qətllər,
sürgünlər törədir, vəhşiliklər edir, başqa xalqları öz əsarəti altına alır.
Polibinin zəmanəsi o dövrün yunan cəmiyyəti üçün öz-
özlüyündə təxminən elə Polibinin təsvir etdiyi kimi azğın bir zəmanə
idi. Hətta Romanın güclü qanadları da əslində onu bu azğınlıqdan
xilas etməmişdi.
Yer üzünün ədalətsizlik içərisində boğulduğu belə bir
zəmanədə dünyəvi ədalətsizliyə qarşı ilahi ədalət qoyulur. Siyasi
hissin yerini getdikcə daha çox dini hiss, mifik kosmosentrizmin
yerini isə dini kreasionalizm – hazırkı konkret tarixi şəraitdə
xristianlıq - tuturdu.
Yunan fəlsəfəsi bütövlükdə isə öz inkişafını davam etdirməkdə
idi. Heç xristianlıq yunan cəmiyyətini tezliklə və bütövlükdə öz
ağuşuna ala bilmədi. Yunan cəmiyyətində dünyəvi meyllər də hələ ki,
çox güclü idi. Lakin, eyni zamanda, yunanlarda hakimiyyətin
romalılardan geri alınması əzmi də yox idi. Ələ silah götürərək, üsyan
qaldırmağın əhəmiyyətini yunanlar hər bir vəchlə azaltmağa
çalışırdılar. Silahdan daha vacib olan nəyisə irəli çəkmək istəyirdilər.
Lukian, hətta: “Qədimlərdə yaxşı rəqs etməyi bacarmayan gəncə silah
etibar etmirdilər,-“ deyir. Yunan elitasının siyasi hakimiyyətə ürkək