Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
28
Antisfen Sokrata ruhən bir qədər yaxın idi. Lakin o, Sokrata, həm də və daha çox zahirən bənzəmək istəyirdi. Bunu belə bir maraqlı və son dərəcə xarakterik olan bir məqam bütün çılpaqlığı ilə nümayiş etdirir; Sokratın yayda da, qışda da geydiyi yeganə şinel müharibə vaxtı cırılmışdı. Şinelinin deşiyindən Sokratın, hətta bədəni də görünürdü. Lakin Sokrat heç vaxt buna fikir vermirdi. Şineli cırıq olduğu üçün, necə deyərlər abırlı bir əyin-başı olmadığı üçün, əslində bir qədər kasıb olduğu üçün heç bir zaman xəcalət hissi keçirmirdi, bu ən azı heç vaxt nəzərə çarpmamışdı. Amma Antisfen Sokratın zahiri həyatı üçün səciyyəvi olan bu əlamətləri Sokratdan əxz etmiş və Sokratdan fərqli olaraq onları xüsusi bir əda ilə nəzərə çarpdırırdı. Sokrata bənzəmək üçün Sokratın şinelinə bənzər bir şinel tapıb geyinmişdi. Üstəlik şinelində bir deşik də açaraq, bunu adamlara göstərərək «Görürsünüzmü, mənim şinelim cırıqdır, mən isə bundan heç utanmıram», - deyirdi. Bununla da, Antisfen ictimai rəyin onun üçün sanki heç bir əhəmiyyət daşımadığını özünəməxsus bir şəkildə nümayiş etdirirdi. Antisfenin şagirdi olan Diogen isə ondan bir addım da qabağa getdi. O, üstəlik, evdən də, sivilizasiyanın bütün nemətlərindən də imtina etdi. Kiniklər ictimai rəyin qoruyub saxladığı hər cür maddi və mənəvi dəyərlərə qarşı bir sayğısızlıq göstərməklə sanki fəlsəfi bir həyat sürür, sanki Sokratın həyatını yenidən yaşayırdılar. Lakin Sokrat kiniklərdən fərqli olaraq, ictimai rəyə qarşı bir o qədər də sayğısızlıq nümayiş etdirmirdi, sivilizasiyanın nemətlərini həqiqi həyat üçün zəruri hesab etməsə də bu nemətlərdən imtina etmirdi,- ən azı bunu nümayiş etdirmirdi. Kiniklər isə, görünür, bunu ona görə edirdilər ki, cəmiyyətdən faydalanmaq istəsələr də, cəmiyyət qarşısında məsuliyyət daşımaq istəmirdilər. Kiniklər elə buna görə hakimiyyət quruculuğunda da iştirak etmək istəmirdilər. Bu səbəbdən də demokratiyanı də düzgün dövlət sistemi hesab etmirdilər. Kiniklər hakimiyyətdən faydalanmaq istəsələr də, hakimiyyətdən ehtiyatlanırdılar. Antisfen «yaramaza hakimiyyət vermək dəliyə qılınc verməkdən daha pisdir», deyirdi. Lakin yunan fəlsəfəsinin inkişafında Platon epoxasından sonrakı dövr, əlbəttə ki, Antisfen epoxası olmadı, Aristotel epoxası oldu.
Aristotel Platonun həm şagirdi, həm də əleyhdarı idi. Aristotel Platondan fərqli olaraq, hakimiyyəti hər bir cəmiyyətdə zəruri bilirdi. Aristotel düşünürdü ki, hakimiyyət və tabe olma təkcə zəruri deyil, eyni zamanda, bir çox insanlar üçün həm də 29
faydalıdır. Cəmiyyətdəki qeyri-bərabərlik ona daxilən xas olan bir hadisədir. Bu qeyri-bərabərlik cəmiyyətin öz içərisində təbii olaraq formalaşır. Birinin itaətdə, digərinin isə hakimiyyətdə olması insanların öz təbiətlərindən doğur. İnsanların bir qismi təbiətən kölə, başqa qismi isə – təbiətən azaddır. Aristotel şəxsiyyəti üçün səciyyəvi olan bir paradoks onun elə bu bəyanatı ilə bağlıdır. Aristotel nə özünün həyat praktikası baxımından, nə də filosofluq üslubu baxımından heç vaxt sözün bütöv mənasında azad olmamışdı. O, demək olar ki, bütün həyatı boyu himayə altında olmuşdu, müstəqil olaraq atdığı addımların, demək olar ki, hamısı səhv idi. Aristotelin filosofluq üslubu isə belə idi ki, o, başqa müəlliflər olmadan keçinə bilmirdi, öz işini həmişə həmin o başqa müəlliflərin şərhindən başlayırdı, onların fikirlərini tədqiq edir və ümumiləşdirmələr aparırdı. Öz mövqeyini isə ortaya yalnız sonda qoyurdu. Hətta başqa müəlliflər olmadan yeni bir fikir söylədikdə belə, bu fikri bu vaxta qədər başqa müəlliflər söyləmədiyi üçün sanki öz oxucusundan üzr də istəyirdi. Məntiqin atası sayılan Aristotel özü tərəfindən yaradılan məntiqin təqdimatı zamanı belə bir qeyd-şərt irəli sürür ki, bu barədə öncə heç bir material olmadığı üçün bu elmi onun özü yaratmağa məcbur olmuşdu. Amma Aristotelin özü təbiət etibarı ilə azad olmasa da, iş elə gətirmişdi ki, «azad adam özünü necə aparmalıdır» sualına cavab verməli, hökmdar oğlu İsgəndərə dərs deməli olmuşdu. Aristotel bəlkə də elə bu səbəbdən Platonun əleyhdarı olmuşdu. Təkcə siyasi mövzular deyil, məsələn, elə estetik mövzu, xüsusən də incəsənətin təbiəti ilə bağlı məsələ buna nümunə olaraq göstərilə bilər. Aristotel Platonun incəsənətin təbiəti barədə məlum mövqeyi ilə razı deyildi. O, düşünürdü ki, sənətkar maddi aləmin fövqündə duran hansısa ideyalar aləminin tərənnümçüsü deyildir. Gözəllik maddi aləmin özündədir, gözəllik predmet və əşyaların özünəməxsus keyfiyyətidir. Aristoteldə gözəlliyin ən əsas formaları isə bunlardır: nizam, mütənasiblik, müəyyənlik və bütövlük. Bir qədər də sadələşdirilsə, gözəllik, sadəcə olaraq, müəyyən həcmdə və əndazədədir. Həddindən artıq balaca şey gözəl ola bilməz. Həddindən artıq böyük şey də gözəl ola bilməz, çünki onu bütöv bir şəkildə görmək mümkün deyildir, onun yalnız hissələrini görmək mümkündür. Sənət əsərinin özü də gözəl olmaq üçün müəyyən, müvafiq həcmə malik olmalıdır. Məsələn, faciə həcmcə gərək nə həddən artıq uzun, nə də qısa ola. Ümumən, belə qəbul olunmuşdur ki, Aristotelin sənət nəzəriyyəsinin başlıca cəhəti ondadır ki, o, sənəti bir təqlid olaraq dəyərləndirir. Belə bir mülahizə üçün obyektiv əsaslar, əlbəttə ki, Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|