Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
24
O, yalnız filosof, güclü zəka sahibi idi, güclü iradə sahibi deyildi, təbiəti etibarı ilə hökmdar deyildi. Platon ruhunun belə bir yönümdə qərarlaşmasının başlıca səbəbi, görünür, onun müəllimi Sokratda idi. Platon ruhunun onun əsərlərində və həyat tərzində ifadə olunan gerçəkliyi, əlbəttə ki, təkcə onun qan yaddaşı ilə, müasir dillə deyilsə, onun genetik
olaraq əxz etdiyi informasiya ilə müəyyənləşmirdi, həm də və başlıca olaraq onun Sokratdan verbal yolla əxz etdiyi rasional informasiya ilə müəyyənləşirdi. Platonun ümumən məlum olan, lakin xatırlanması həmişə mənalı olan məşhur və qanadlı kəlamlarından birini yada salaq. Platondan soruşanda ki: “Atanı çox sevirsən, yoxsa müəllimini?”, Platon cavab vermişdi ki: “Müəllimimi. Çünki, atam məni göylərdən yerə endirdi, müəllimim isə yerdən göylərə qaldırdı”. Görünür, elə bu səbəbdən ki, Platonun adı ilə gəlib bizə çatmış dialoqlarda da iki ruh – aristokrat Platonun kosmosentrik ruhu və icmaçı Sokratın transsendentalist ruhu bir-birinə çulğaşır. Platon sözün həqiqi mənasında idealist idi. O, dünyanın mahiyyəti olaraq ideyaları qəbul edirdi. Dünyanın özündən daha fundamental olan ideyalar gerçəklik statusunu qazandıqca dünya gözəlləşir və nizama düşür. Bu kontekstdə qədim yunan fəlsəfəsinin nümayəndəsi olan Platonla qədim Çin fəlsəfəsinin Qunsun Lun adlı bir nümayəndəsi arasında paralel aparaq. Platona görə hisslərlə qavranılan predmetlərlə yanaşı onlar haqqında ideyalar da real mövcudluğa malikdir, ideyalar əbədidir, yarana və yaradıla bilməzlər, məhvedilməzdirlər. Çin mütəfəkkiri Qunsun Lun da özünün adlar haqqında təlimində anlayışları mütləqləşdirmiş və gerçəklikdən ayırmışdır. Platon belə hesab edir ki, iki aləm mövcuddur: bir, ideyalar aləmi, bir də, bizim gördüyümüz aləm – şeylər aləmi. Əsl həqiqi aləm ideyalar aləmidir. Gördüyümüz, hiss etdiyimiz, təmasda olduğumuz şeylər aləmi isə ideyalar aləminin yalnız kölgəsidir. İnsan zəkası maddi aləmin fövqündə duran ideyalar aləminin əsrarəngizliyini, gözəlliyini təcəssüm etdirməlidir. İnsan hadisə gözəlliyini görərkən həqiqi gözəlliyi də xatırlayır. Bu fikir bir qədər konkretləşdirilsə, belə ifadə oluna bilər ki, gözəlliyin mahiyyəti əbədi, mütləq ilahi ideyadır. Bütün gözəl hadisələr bir ideyadan asılıdır. həmin bu ideya da görünür kosmos və ya harmoniya ideyasıdır. Platon belə hesab edirdi ki, harmoniya olmadan heç nədə gözəllik yoxdur. Harmoniyanın özünün dərki isə gözəllik vasitəsi ilə baş verir. Platon yazırdı ki, insanın cismani gözəlliyinin seyrinə dalma, adamlarda, hətta ilahiyə doğru meyl və məhəbbət də oyadır. Bu meyl və məhəbbət isə, Platonun baxışlarına görə, əsasən, filosoflara xasdır. Platon, məsələn, müasir 25
ekspressionizmdən fərqli olaraq, incəsənəti belə bir xüsusiyyətdən məhrum edir; filosof ideyalar aləminə can atır, sənətkar isə maddi aləmi təqlid edir, maddi aləmin özü də ideyalar aləminin təqlidi olduğundan, incəsənət – yalnız təqlidin təqlididir. Görünür, elə buna görədir ki, adamların əksəriyyəti şairləri müdrik olaraq təqdim edirlər. Platon bunun doğru olmadığını düşünür. Amma bir qədər qeyri– ardıcıl görünsə də, Platonun məsələn musiqiyə münasibəti bir qədər fərqlidir. O, belə hesab edirdi ki, musiqi melodiyaları ruhun həyəcanlarını təqlid edir. Bununla əlaqədar Platonun anamnesis ideyası – ruhun yerləşdiyi bədənə daxil olmamışdan əvvəlki həyatı xatırlaya bilməsi ideyası da maraqlıdır. Oxşar fikirlərlə biz qədim yunan fəlsəfəsinin Platonaqədərki dövründə, konkret deyilsə, Pifaqorda və həmçinin də qədim hind fəlsəfəsində də rastlaşırıq. Pifaqorda ruhun köçürülməsi mənasını verən, metempsixoza kimi səslənən bir anlayış vardır. Bu anlayış ölülərin ruhunun təzə doğulmuş uşağa, habelə bitkilərə və heyvanlara, minerallara keçməsinin qəbul olunmasından çıxış edir və belə bir keçidi ifadə edir. Hind təfəkkürünün sansara – yenidən doğulma – ideyası vasitəsi ilə də bütün canlıların qohumluğu fikri irəli sürülür: Ruh ölməzdir, o, bəzən insan, bəzən heyvan və bəzən də allah şəklində yenidən doğulur. Platonda kosmos – nizama düşərək gözəlləşən dünya - Dünya Ruhunun bir təcəssümüdür. Dünya Ruhu isə Dünya üzərində transsendent mahiyyət olmayıb, dünyanın immanent mahiyyətidir. Platon
irsinin tanınmış bilicilərindən sayılan Suriya neoplatonizim məktəbinin banisi Yamvlix Platonun bütün dialoqlarını iki qrupa bölmüş və onları Timey və Parmenid əsərlərinə bir əlavə kimi qiymətləndirmişdir, onun fikrincə əgər Timey təbiət haqqında dialoqların başında durursa, Parmenid ilahiyyat haqqındakı dialoqların əsas qayəsini təşkil edir. Buraya onu da əlavə etmək olar ki əgər Timey əsasən Platon ruhunu ifadə edirsə, Parmenid əsasən Sokrat ruhunu ifadə edir. Kosmos Timeydə bütün varlıqları özündə birləşdirən vahid canlı kimi səciyyələndirir. Oxşar səciyyə ilə Filebdə də rastlaşırıq.
bədəninin canlılığı fonunda təsvir olunur. İnsan bədəninə insan ruhu canlılıq gətirdiyi kimi, kainata da Dünya Ruhu canlılıq verir. İnsan canlı kosmosun ancaq bir hissəsini təşkil etdiyindən ona nisbətən daha bəsitdir. Kosmos isə yaranmışların ən kamilidir 6 . 6 Платон. Филеб – Платон, Соч. Т. 3. ч. 1. С. 35. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|