Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
26
Platonun kosmosentrik nəzəriyyəsinin zəminini təşkil edən hipotezə görə, dünya insan üçün faydalı bir varlıq olmaqdan daha çox, özlüyündə dəyəri olan nizamlılıq və gözəllik təcəssümüdür. Platon ilahi gözəlliyə və kamilliyə malik olan kosmosun eydos paradiqmasına uyğun olaraq sənət əsəri kimi yarandığını güman edir. Belə halda o, qeyri-məntiqi başlanğıc kimi anlaşılan “təbiət”ə, yəni “fyuzis”ə qarşı qoyulur. Fyuzis kosmosdan fərqli olaraq zərurət üzündən yaranır. Sonradan Aristotel eydosları təbii cisimlərə daxil etməklə bu ziddiyyəti həll etmiş oldu 7 . Sokratın nöqteyi-nəzərincə, dünya fanidir - ötəridir və həqiqi deyildir, həqiqi olan isə axirət dünyasıdır. Platonun nöqteyi-nəzərincə isə, dünya əbədiyyətə də qovuşa bilər, qovuşmaya da bilər. Həqiqi də ola bilər, olmaya da. Əgər bütövlükdə dünya və ayrılıqda hər bir şey öz ideyasına uyğundursa, həqiqidir, yox əgər öz ideyasına uyğun deyildirsə, həqiqi deyildir. Platonda ideyalar ilahi təbiətli hesab olunur, onlara ilahi mahiyyət aid edilir və hər bir ideya özündə əbədiyyət əlamətini daşıyır. Tanrılar da beləcə dəyişməz, əbədidirlər – onlar pisliyə doğru dəyişə bilməzlər, çünki təbiətləri buna yol vermir. Tanrılar yaxşılığa doğru da dəyişə bilməzlər, çünki onlar mövcud olan varlıqların ən kamilləri və ən yaxşılarıdırlar. İdeyaların dəyişməzliyi və əbədiliyi nöqteyi-nəzəri ilə bağlı olaraq Kratil dialoqu da diqqəti cəlb edir. Bu dialoq bir fəlsəfi problem ətrafında iki əks mövqenin toqquşmasını təsvir edir. Həmin bu problemin mahiyyəti isə aşağıdakılardan ibarətdir: Predmetlərə verilmiş adlar onların özlərinin təbiətinə uyğundurmu? Predmetlərin adları məlum olduqda onların mahiyyəti dərk edilə bilərmi? Başqa sözlə, adlar predmetlərin dərk olunma aləti rolunu oynaya bilərlərmi? Dialoqda iştirak edən personajlardan biri - Protaqorun şagirdi Germogen belə hesab edir ki, adlar predmetlərə insanlar tərəfindən
Kratil isə adların təbiiliyini, yəni onların predmetlərin təbiətlərinə uyğun gəldiyini israr edir. Kratilin gəldiyi nəticə, hətta bu günün özü üçün də maraqlıdır: hər bir şeyə müəyyən düzgün ad xasdır, amma adamlar bu adları unutmuş, şeylərə təhrif olunmuş adlar verməyə başlamışlar 8 .
bir problem kimi fiksasiyası qədim hind fəlsəfəsinin bir qədər öncə
7 Круть И. Б., Забелин И. М. Очерки истории представлений о взвимоотношении природы и общества. М., 1988. 8 Платон. Кратил – Платон, Соч. Т. 1. ч. 1. С. 413-491. 27
xatırladığımız nyaya təlimini bir daha yada salır. Xatırladaq ki, burada müqayisə (şeylərin mahiyyətinin onların adları ilə müqayisəsi nəzərdə tutulur) məntiqi idrakın dörd əsas mənbəyindən biri hesab olunur. Bu kontekstdə bir Çin ideyasını da yada salmaq yerinə düşərdi. Bu, adların təshihi ideyasıdır. Konfusiyə məxsus olan bu ideyaya görə, dünyada hər bir şeyin, o cümlədən, hər bir insanın da öz təbii adı vardır. Eyni zamanda, hər bir insan gördüyü konkret işin məzmununa uyğun olaraq cəmiyyətdən də müəyyən ad alır. Əgər insanın təbii adı, onun təbii təyinatını ifadə edən ad cəmiyyətin ona verdiyi adla uyğunluq təşkil etmirsə, cəmiyyət nizamsızlıq, xaos içərisindədir. Cəmiyyətdə nizamı bərpa etmək üçün haqqında bir qədər öncə bəhs etdiyimiz adların təshihi prinsipi həyata keçirilməlidir. Yəni insanlara o işlər həvalə olunmalıdır ki, bu iş onun təbii təyinatına uyğun gəlir. Bu halda insanın təbii adı ilə cəmiyyətin ona verdiyi ad üst-üstə düşmüş olur. Platonun da mülahizələri bir qədər elə bu mülahizələrə bənzəyir. Platon da konfusiçilik kimi adlarla bağlı mülahizələrdən həm də siyasi əhəmiyyət daşıyan nəticələr çıxarır. Platonun ideyalar haqqında təlimi əslində onun siyasi nəzəriyyəsinin əsasında durur. Platon elə bundan çıxış edərək belə hesab edir ki, onun yaşadığı dövrə təsadüf edən dövlət - demokratik dövlət, ümumiyyətlə, dövlət ideyasının qeyri-kamil təcəssümlərindən biridir. Antik demokratiyanın dərin böhran keçirdiyi dövrü yaşayan mütəfəkkir olaraq Platon belə hesab edirdi ki, dövlət hakimiyyəti xalqa deyil, idarəetmə sənətini ən yaxşı mənimsəmiş, ən ədalətli, ən əxlaqlı təbəqəyə verilməlidir. Platon bu missiyanı həyata keçirməyi özünün həyat amalı olaraq hiss edirdi. Lakin o, bunu artıq qeyd olunduğu kimi, öz iradəsinin gücü ilə deyil, öz zəkasının gücü ilə etməyə çalışırdı. Elə həmin dövrü yaşayan Sokrat isə əxlaqın və ədalətin öz həqiqi qiymətini yalnız axirət dünyasında alacağına, insani xoşbəxtliyin yalnız axirət dünyasında gerçəkləşəcəyinə inanırdı. Platon dünyanın və cəmiyyətin yenidən, düzgün əsaslar üzərində qurulmasını özünə borc bilirdi. Sokrat isə belə bir cəmiyyəti Tanrıdan bir pay olaraq almaq istəyirdi. Bu hal Sokratın digər bir şagirdində – sonradan kiniklər məktəbi adlandırılacaq fəlsəfi cərəyanın yaradıcısı olan Antisfendə özünü qabarıq bir şəkildə göstərirdi. Antisfen dünyadan bir qədər faydalanmaq istəsə də, dünya işlərinə, xüsusilə də, cəmiyyətin özünütəşkil məsələlərinə aktiv müdaxilə etmək istəmirdi. «Siyasətlə necə rəftar etmək lazımdır? – sualına Antisfen «odla rəftar edən kimi, - cavabını verir. - Nə o qədər yaxın durmaq lazımdır ki, səni yandırsın, nə də çox uzaq olasan ki, soyuqdan donasan». Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|