Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
22
Materializmin ontoloji prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsi problemi atomistikada varlıq və yoxluq anlayışlarının korrelyativ təhlili fonunda həll olunur. Bu təhlil öz başlanğıcını dünyada təkcə varlığın deyil, həmçinin yoxluğun da həqiqətən mövcudluğu müddəasından çıxış edir. Yoxluq varlığın kiçik və bölünməz hissəciklərini bir-birindən ayırır. Varlığın bu kiçik və bölünməz hissəciklərini Demokrit atom adlandırır, yoxluq anlayışı altında isə əslində boşluğu başa düşür və onu məkan ilə eyniləşdirir. Demokritin nöqteyi-nəzərində, atomlar kiçik və bölünməz olsalar da, forma və ölçüləri ilə bir-birindən fərqlənirlər, onlar ayrı-ayrılıqda maddə müəyyənliyinə malik deyillər, maddələri onların müxtəlif kombinasiyaları yaradır. Bu, daimi olaraq hərəkətdə olan atomların toqquşmaları zamanı baş verir, boşluqda hərəkət edən atomlar çoxluğu burulğanları əmələ gətirir, müxtəlif dünyalar bu burulğanlardan yaranır. Demokrit atomistikasında hər bir cisim atomların qərarlaşmasından yaranan bir aləmdir. Deməli, Levkipp-Demokrit atomistikasında əslində bir deyil, iki başlanğıc qəbul olunur: atomlar və boşluq. Atomlar, artıq qeyd olunduğu kimi, bölünməz, dəyişməz və əbədidirlər, daim hərəkətdədirlər. Atomların birləşməsi müxtəlif cisimlərin yaranmasına gətirib çıxardığı kimi, onların bir-birindən aralanması isə cisimlərin məhvinə gətirib çıxarır. Oxşar fikirlərlə qədim hindlilərin nyaya təlimində rastlaşdığımızı artıq qeyd etmişdik. Nyaya təliminə görə, kainat kiçik hissəciklərdən ibarətdir, bütün predmetlər bu hissəciklərin birləşməsindən yaranır. Nyaya təliminə görə, bundan başqa kainatda sonsuz sayda ruhlar da vardır. Bu ruhlar maddi hissəciklərlə birləşmiş və ya birləşməmiş ola bilərlər. Buna bənzər fikirlərə qədim hindlilərin vayşeşika təlimində də rast gəlmək olar. Levkipp-Demokrit təlimində boşluqda hərəkət edən atomlar çoxluğunun burulğanları və onların vasitəsi ilə çoxsaylı və müxtəlif dünyaları əmələ gətirməsi barədə müddəaya oxşar olaraq qədim hindlilərin Manu qanunlarında bir-birini əvəz edən sonsuz dünyalar haqqında söhbət açılır. Bu, bənzəyişlər, görünür, ondan irəli gəlir ki, Demokrit Şərqdən çox şey öyrənmişdi. Əgər Demokrit atom anlayışını yaratmaqla materializmin ontoloji zəminini müəyyənləşdirdisə, atomu birmənalı xassələrin daşıyıcısı kimi təqdim etməklə həmçinin determinizmin də ontoloji olaraq əsaslandırılmasına nail oldu. Materializmin və determinizmin ontoloji əsaslarını verməklə, Demokrit eyni zamanda insana əşyavi münasibət fəlsəfəsinin də başlanğıcını qoydu. Personalizmlə daban-dabana zidd olan bu fəlsəfə, əlbəttə ki, insan şəxsiyyətini yüksəklərə qaldıra bilməzdi. O, onu alçaltmalı idi. Demokrit də insanı heyvanın şagirdi elan etməklə bu 23
fəlsəfənin prinsiplərinə, necə deyərlər, sadiq qaldı. İnsanların təqlid yolu ilə heyvanlardan «çox mühüm şeyləri» öyrəndiyini bəyan edən Demokrit «biz toxuculuq və dərzilik sənətlərində hörümçəyin, ev tikmə sənətində qaranquşların, musiqi sənətində isə nəğməkar quşların – sonaların və bülbüllərin - şagirdləriyik», deyərək öz gümanını «əsaslandırdı». Lakin Demokriti idealın və estetik başlanğıcın düşməni kimi də qələmə vermək düzgün olmazdı. Belə olsaydı, Demokritin Homer poeziyası qarşısındakı heyranlığını necə izah etmək olardı?! Demokrit yazırdı ki, Homer ilahi təbiətə malik olduğundan, nitqin ən gözəlini yaratmışdı. İlahi təbiətli olmadan belə gözəl və müdrik sözləri yaratmaq mümkün deyildir. Lakin gözəlliyin izahında Demokrit, əlbəttə ki, bütövlükdə materialist mövqedə dururdu. O, düşünürdü ki, gözəlliyin son mahiyyəti simmetriyada, ölçüdə,
hissələrin harmoniyasında, müəyyən kəmiyyət münasibətlərindədir. Sənətdəki gözəllik isə, sadəcə olaraq, həyatdakı gözəlliyin təqlididir. Bir çox mühüm şeyləri biz elə buna görə də, təqlid yolu ilə heyvanlardan əxz etmişik. Göründüyü kimi, ilahi təbiətli olma ləyaqətini yalnız Homerə bəxş edən Demokrit insanı alçaldaraq heyvaniləşdirməyə meylli idi, insanı yüksəldərək ilahiləşdirməkdən hər halda uzaq idi. İnsan şəxsiyyətinin tam bir arxayınlıqla yüksəldilməsi isə
yüksəldərək tanrı ilə yanaşı qoydu. Platon, eyni zamanda, Demokritin demokratik pasifizminə qarşı haqsızlıq əleyhinə mübarizə və ədalətli müharibə zərurətini irəli sürdü. Platon da Heraklit kimi aristokrat ruhunun daşıyıcısı idi. Lakin, bununla belə, bir daha qeyd edək ki, Platon Heraklitdən fərqli olaraq qəzəbli cəngavər ruhunun daşıyıcısı olmaqdan daha çox, aristokratik siyasi doktrinanın müəllifi idi. Platonun, Heraklitin və ya Konfusinin aristokratik siyasi idealı müasir dövr üçün tətbiq oluna biləndirmi, ya yox? Və əgər tətbiq olunarsa, bu bizim
dünyamızı yaxşılaşdıracaqmı, yoxsa pisləşdirəcəkmi? Xatırladaq ki, kommunizmi qara boyalarla təqdim edən Rassel üçün Platon kommunist ideoloqu idi və buna görə də, necə deyərlər, pis idi. Platon Popper üçün isə “açıq cəmiyyətin” bir düşməni idi və buna görə də, «pis» idi. Onların hər ikisi Platonda demokratiyanın əleyhdarını görürdülər. Lakin Platon yaratdığı aristokratik fəlsəfənin heç olmasa aktiv siyasət daxilində olan başqaları tərəfindən gerçəkləşdirilməsi üçün səylər etsə də, onun özü əslində aktiv siyasətdən kənarda idi.
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|