Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
Heraklitdə substansiyanın başqa bir ipastası isə oddur. Əgər o, alışaraq bütövlükdə kosmosun məhvinə gətirib çıxarırsa, tamamilə sönərkən əvvəlcə suya, sonra isə havaya və torpağa çevrilir. Oxşar fikir məntiqi ilə hind fəlsəfəsində də rastlaşırıq. Puranalarda dünyanın genetik triadası verilir: Dünya yanğını - Okean – qurunun ayrılması. Qədim yunan fəlsəfəsində aristokratik təfəkkürün Heraklitdən sonrakı nümayəndəsi Anaksaqordur. Anaksaqor Periklın dostu və ideoloqu idi. Talelərində və sonluqlarında da bir oxşarlıq vardı. Demokratiyanın öz tarixi əndazəsindən daha artıq inkişafı Anaksaqoru da, Periklı da məhv etmişdi. Perikl, demokratiya tərənnümçüsü olan o məşhur zadəgan hər halda etiraf etməyə məcbur oldu ki, siyasət haqqında hamı mühakimə yürüdə bilər, lakin onu adamların yalnız bəziləri yarada bilir. Siyasətin gücü – iradənin həyatiliyindədir, bər-bəzəkli sözlərlə ifadə olunmasında deyildir. Perikl da, görünür, elə buna görə etiraf edirdi ki, bizlərdən bir çoxumuz gözəlliyi bər-bəzəksiz, sevirik.
yaratdı: bir gün heyvanlar şurasının iclasında dovşan özünün gurultulu çıxışında hamının bərabərliyini bəyan edir. Aslan dovşana qulaq asır və təəccüblə soruşur: əgər hamı bərabərdirsə, bəs sənin caynaqların haradadır? Demokratikləşmə materializmi və determinizmi ön plana keçirdi. Postperikl dövrünün fəlsəfi təfəkküründə Anaksimendən gələn yarımçıq materializm Pifaqordan gələn yarımçıq determinizmlə yanaşı irəliləməyə başladı. Materializmi yarımçıqlıqdan xilas etmək üçün növbəti tarixi təşəbbüs Empedokl tərəfindən göstərildi. Empedoklu öz sələfləri ilə birləşdirən ümumi cəhət ondan ibarət idi ki, o, «bütün şeylərin kökündə» maddi başlanğıcları – odu, havanı, suyu və torpağı – götürmüş, bu maddi başlanğıcların əbədiliyini və dəyişməzliyini, bir-birindən yarana bilməməsini və bir- birinə çevrilə bilməməsini, bütün başqa şeylərin isə bu elementlərin bir-biri ilə birləşməsindən yarandığını qəbul etdi. Bu mənada Empedoklun materializmi təkcə özünün yunan sələflərinin materializmi ilə deyil, həm də hindlilərin lokayata və çinliləri u-sin təlimləri ilə qovuşur. Lokayata təlimində dünyanın həmin dörd elementdən, u-sin təlimində isə beş elementdən – sudan, oddan, metaldan, ağacdan və torpaqdan – təşkil olunması qəbul edilir. Empedoklu onun sələflərindən ayıran cəhət isə maddi başlanğıcları hərəkətə gətirən səbəbi izah etmək cəhdində idi. Lakin Empedoklda bu cəhd Anaksimandrda olduğu kimi yenə də kosmosentrizm prinsipinin köməyi ilə həyata keçirilir. Empedokl belə güman edir ki, 15
dünyada real olaraq mövcud olan təkcə onun sadaladığı maddi başlanğıclar deyil, həm də onları bir-birinə birləşdirən və bir-birindən ayıran canlı qüvvələrdir. Empedokl bu qüvvələri məhəbbət və nifrət və ya dostluq və düşmənçilik adlandırır. Bu baxımdan Empedoklla qədim Çin fəlsəfəsi arasında daha bir paralel aparmaq mümkündür. Mo-tszı özünün «ümumi məhəbbət» konsepsiyasında bütün Kainatı saran fövqəlbəşər məhəbbətdən söhbət açır. Empedokl fəlsəfəsində
cəhətlər olmayıb, həm də, bütün kainata aid edilən xüsusiyyətlərdir. Müxtəlif elementlər bu qüvvələrin birincisi ilə birləşdirilir, ikincisi ilə isə ayrılırlar. Bu qüvvələrin hansının üstünlük təşkil etməsi ilə isə dünyəvi prosesin bu və digər mərhələsi müəyyən olunur. Məhəbbətin üstünlük təşkil etdiyi mərhələ Kainatın kamilliyi dövrünə uyğun gəlir. Bu zaman nifrət sıxışdırılıb Kainatdan kənara çıxardılır, dünya
nifrət Kainata daxil olur, onun elementlərini bir-birindən ayırır, məhəbbətin özünü isə Kainatın mərkəzinə doğru sıxışdırır, dünya
Nifrətin hakimiyyəti dövründə müxtəlif mühitlərdə – suda, havada – yaranmış müxtəlif orqanlar məhəbbətin hakimiyyəti dövrünə keçdikcə bütöv bir orqanizm şəklində birləşirlər. Empedoklda ilkin elementləri bir-birinə birləşdirən və bir- birindən ayıran səbəb bu elementlərin hər birindən kənarda qalan qüvvə olduğundan və bu qüvvə ilə onun təsirinin nəticəsi arasında birmənalı münasibət olmadığından Empedoklun fəlsəfəsi determinist xarakterli deyildi. Bu fəlsəfə müxtəlif dünyagörüşlərin sintezi hesabına tamamlansa da, materialist başlanğıcla kosmosentrik sonluq arasındakı ziddiyyət ucbatından materializmin fəlsəfi təqdimatı Empedoklda da yarımçıq qalır. Bizim eradan əvvəl beşinci əsrdən başlayaraq qədim yunan kütləvi şüuru dərin böhran keçirməyə başlayır. Həyatın və dünyanın kosmosentrik, mifoloji zəmində izahı materialist meylli kütləvi şüurun tələblərinə artıq aşkar bir tərzdə cavab vermir. Materialist təfəkkür stereotiplərinin kütləviləşdirilməsinə ehtiyac yaranır. Bu ehtiyac əsasən Empedoklun yarımçıq materializmi zəminində sofistlər tərəfindən ödənilir. Sofistlərin ən görkəmlilərindən olan Qorgi isə Empedoklun şagirdi idi. Dünyaya utilitar münasibət sofistikada zəka kultunun formalaşması ilə tamamlandı. Sofistlər dini və siyasi qadağalardan qorxmayaraq hər cür dünyagörüşü, siyasi strukturların hər bir tipini cəsarətlə zəkanın hakimliyi önündə mühakimə etdikləri üçün sofistika, ümumiyyətlə, Yeni dövrün Maarifçilik hərəkatına çox bənzəyirdi.
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|