Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Apeyron
- Anaksimen də
8 olmuş olardı. Lakin Anaksimandr öz xarakteristikasını daha bir əlamətlə tamamlayır və bu əlamətin ən mühüm və ən aparıcı olduğunu qeyd edir. Bu, hüdudsuzluq əlamətidir. Anaksimandr hüdudsuzluq əlamətinə o qədər mühüm əhəmiyyət verir ki, onu bəzən, hətta arxenin özü ilə də eyniləşdirir. Anaksimandrda substansiya apeyron şəklini alır. Apeyron isə qədim yunan dilindən tərcümədə hüdudsuzluq deməkdir.
deyildir. Bu bir. İkincisi, apeyronu aktiv başlanğıc kimi təsvir etməklə, Anaksimandr ona canlı kosmos ideyasının əlamətini şamil etmiş olur. Anaksimandrın apeyronunda mifologiyanın aktiv kosmosu ilə passiv xaosu bir-birinə çulğaşır Anaksimandrın ziddiyyətli doktrinası Anaksimendə materialistləşdirilir. Anaksimen Anaksimandrın ilahi təbiətli adlandırdığı substansiyanı hava ilə eyniləşdirərək maddiləşdirir. Anaksimen dünyanın ilkin başlanğıcı kimi havanı qəbul etməklə belə hesab edir ki, havanın başqa maddələrə çevrilməsi onun seyrəlməsi və ya qatılaşması nəticəsində baş verir. Qatılaşdıqca o, əvvəlcə buludları, sonra suyu və nəhayət, torpağı və daşları əmələ gətirir, seyrələrək isə oda çevrilir. Oxşar fikirlərlə biz, həmçinin qədim Çin təfəkküründə də rastlaşırıq. “Hava” (“si”), həmçinin burada da bəzən dünyanın ilkin maddəsi kimi təqdim olunur, Kainatın müxtəlifliyi isə eyni qaydada – havanın seyrəlməsinin və qatılaşmasının nəticəsi kimi qəbul olunur. Qədim yunanların mifik kosmosentrizmi səmanı canlı kainatın atası, yeri isə anası hesab edirdi. Anaksimen isə materialist yönümlü bəzi qədim çinlilərə oxşar olaraq səmanı hava ilə eyniləşdirərək, maddiləşdirərək yerə endirdi. Mifik romantizm öz yerini materialist realizmə verdikcə, səmavi substansiya da öz yerini dünyəvi substansiyaya verir. İnsanları əhatə edən hər şey o cümlədən, onların özləri də əslində, Anaksimendə havanın yalnız şəkildəyişməsi kimi başa düşülür, hava heç də çoxsaylı elementlərdən biri kimi deyil, onların ən ümumi substratı kimi təqdim edilir. Havanı hisslərlə qavranılan dünyanın təkcə substratı kimi deyil, həm də substansiyası kimi qəbul edən Anaksimen iddia edir ki, hiss olunan hər bir şey havanın bu və ya digər dəyişikliklərə məruz qalmasından başqa bir şey deyildir. Hava yalnız hərəkətsiz qaldıqda hiss olunmur, əgər biz nəyisə hiss ediriksə, onda havanın hərəkətindən xəbər tutmuş oluruq. Bəs havanı hərəkətə gətirən nədir? Anaksimen bu sualı öz qarşısına qoymur və bəlkə də bu sualı öz qarşısına qoymadığı üçün onu həll də etmir. Əgər o, bu sualı öz qarşısına qoysaydı və onu həll etməyə çalışsaydı, bəlkə də Anaksimandr kimi mifologiyaya müraciət
9 etməli olacaq və öz materializmini yarımçıqlaşdıracaqdı. Lakin o, bunu etmədi. Buna görə də, onun materializmi tam olsa da, fəlsəfəsi yarımçıq oldu. Anaksimen materializmi özünəməxsus şəkildə olsa da rasionallaşdırdı, amma materializmlə qoşa doğulan determinizmi rasionallaşdıra bilmədi.
rasionallaşdırır, lakin determinizmin materialist fəlsəfi əsaslarını diqqət mərkəzindən kənarda saxlayır, necə dəyərlər, kölgədə qoyur. Həyati materializm həyati determinizmlə tamamlandığı kimi, fəlsəfi materializm də fəlsəfi determinizm ilə tamamlanmalı idi. Lakin bu zərurət Pifaqorda gerçəkləşdirilmədi. Pifaqor determinizmi materializmdən qopardı və sərbəstləşdirdi. Pifaqor məktəbində materialist fəlsəfənin determinist elm və determinist praktika ilə əvəzlənməsi müşahidə olunur. Əgər antik elmin bir təfəkkür tipi kimi formalaşması və təkamülü Pifaqora qədərki yunan fəlsəfəsində materialist təmayülün meydana gəlməsi və inkişafı zəminində bu inkişafla və gerçək praktika ilə çulğaşmış şəkildə baş verirdisə, Pifaqorda artıq determinist elm materialist fəlsəfədən və utilitarist həyat praktikasından ayrı, lakin onlara paralel olaraq addımlayır. Pifaqor determinizmin təkcə kortəbii ifadəçisi deyildi, həm də şüurlu nəzəriyyəçisi idi. Pifaqor və pifaqorçuların əbədi təkrar ideyası əslində səbəb
və nəticə
arasındakı münasibətlərin birmənalılaşdırılması ** və mütləqləşdirilməsi idi. Amma onu da unutmaq lazım deyildir ki, əbədi təkrar ideyası təkcə determinizm üçün deyil, həm də kosmosentrizm üçün də özünü doğruldur, başqa bir kontekstdə olmuş olsa da. Üstəlik, Pifaqorun determinizmi bir çox hallarda materializmdən daha çox kosmosentrizmlə çulğaşır. Bu hal xüsusən, onun estetikasında özünü göstərir: «Gözəllik – mənbəyi allahın ixtiyarında olan bir harmoniyadır. Gözəlliyin mütləq nümunəsi, proobrazı və gözəllik hissinin mənbəyi elə kosmosun özüdür. Hərəkət edən başqa cisimlər kimi göydəki planetlər də səs salır. Hər bir planet özünün ölçüsünə və sürətinə müvafiq olaraq səs çıxarır və bütün bunlardan kainat musiqisi yaranır. Bu musiqi isə insan qəlbinə və əxlaqına güclü və müsbət təsir göstərir. Buna görə də, cəmiyyət həyatında musiqidən geniş istifadə olunmalıdır. Musiqi insan ruhunu katarsis edir, onu qəzəb, qorxu, qısqanclıq kimi zərərli ehtiraslardan təmizləyir. Musiqi insan bədənini də azardan, naxoşluqdan da təmizləyə bilir». Pifaqorun əslində aristokratik təbiətli olan bu ideyaları görünür ki, onun həm də aristokratik mənşəli olmasından xəbər verir. Həmin bu mənşə onun siyasi görüşlərinə də öz təsirini göstərmişdi. Belə ki, Pifaqorun Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|