Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fizika
18
əsaslandığı bilik heç də mütləq həqiqət xarakteri daşımayıb, sadəcə olaraq, insanlar arasındakı razılaşmaların bir nəticəsidir. Sofistik relyativizm insanın təbiət üzərində üstünlüyünü bəyan etməklə cəmiyyətdə qərarlaşmış praqmatizm üçün məntiqi zəmin hazırlayırdı. Təbiət burada artıq insan üçün ideal ola biləcək kosmos deyildir, gözəllik, nizamlılıq, məntiqilik və əzəmət ölçüsü deyildir, əksinə insan üçün faydalı ola biləcək bir şeydir. Mifologiyada kamilliyin, əbədiliyin, ədalətin təcəssümü kimi qəbul olunan tanrılar sofistikada artıq faydalılığın simvollarına çevrilirlər. Prodikə görə, qədim insanlar Günəşi, Ayı, çayları, bulaqları və onların həyatı üçün faydalı olan hər şeyi xeyir gətirdiyi üçün tanrı adlandırmışlar, Nil çayı elə buna görə də misirlilər üçün tanrı idi, faydalı olduğu üçün çörək Demetra, şərab Dionis, su Poseydon, od isə Hefest adlandırılmışdır. Lakin bütün bunlar sofistikada üstünlük təşkil edən meyllər idi. Sofistikanın daxilində dünyanın ilahi mahiyyətini inkar edən materialst meyllərə qarşı duran zəif də olsa bir müxalifət də vardı ki, bu mahiyyəti qəbul edirdi. Belə meyllər sofistikadan kənarda da inkişaf etdirilirdi. Dünyanı onun ilahi mahiyyətindən çıxış edərək izah edən belə bir istiqamətlərdən biri əsası Parmenid tərəfindən qoyulmuş Eleya
transsendental istiqamətinin ideyalarını özünəməxsus şəkildə yaşadırdı. Transsendental absolyutizmin doğruluğuna şübhəni aradan qaldırmaq üçün artıq bizim tərəfimizdən səciyyələndirilən Parmeniddən sonrakı addımı onun şagirdi Zenon atdı. Zenon Parmenid təliminin müdafiəsinə yönəlmiş qırxa qədər dəlil irəli sürdü və aporiya adlandırdığı bu dəlillərin əsas qayəsini çoxluğun və
5 . Zenon öz müsahibini inandırmağa çalışır ki, çoxluq və hərəkət haqqındakı təsəvvürlər gerçəkliyin insan beynində yaratdığı illüziyadan başqa bir şey deyildir. Zenonun aporiyaları bəşər təfəkkürünün tarixi inkişafında dəfələrlə «həll olunsa»lar da, sonradan bir qayda olaraq bu həllərin birtərəfli olduğu aşkar edilmiş və aporiyalar yenidən problem xarakterini kəsb etmişlər.
5 Əgər Aristotel tərəfindən onun Fizikasında hərtərəfli təhlil olunmuş aporiyaların – Dixotomiya, Axilles, Ox və Stadion – əsas məqsədi «hərəkətin qeyri-mümkünlüyü»nün əsaslandırılmasıdırsa, *Platon tərəfindən qələmə alınan Parmenid adlı dialoqda rekonstruksiya olunan Zenon mühakimələri çoxluğun real mövcudluğunu şübhə altına alır. 19
Eleya fəlsəfi məktəbinin Zenondan sonrakı və sonuncu böyük nümayəndəsi Meliss özünün Təbiət və ya Mövcudluq haqqında adlı əsərində Parmenidin vahid, bölünməz, dəyişməz və hərəkətsiz varlıq ətrafındakı düşüncələrini inkişaf etdirərkən ondan fərqli olaraq belə güman edir ki, həqiqi varlıq heç bir sərhədə malik deyildir. Əgər belə bir sərhəd mövcud olsaydı, bu sərhəd onu yoxluqdan ayırmış olardı, yoxluq isə mövcud deyildir. Meliss varlığı faktiki olaraq sonsuz fəza ilə eyniləşdirir. Qeyd edilməlidir ki, Eleya məktəbi özünün Parmeniddən sonrakı inkişafında tədricən öz ilkin ideyasından ayrılır və nəhayət, Melissin şəxsində bu ideyanın əksini təqdir edir. Eleya məktəbi öz həyatını materializmin təkzibindən başlamışdı, lakin önun ömrü materializmin fəlsəfi əsaslandırılmasına xidmət edən ideyalarla başa çatdı. Substratın bölünməzliyi və dəyişməzliyi haqqında eleat müddəaları, hətta materializmin ontoloji əsası olan atomistikanın formalaşmasında mühüm rol oynadı. Əgər Eleya məktəbi Zenonun şəxsində öz qarşısına Parmenidin varlıq təliminin həqiqiliyinə olan şübhəni dağıtmaq məqsədini qoymuşdusa, Parmenidin varlıq doktrinasının sirri Eleya məktəbinin davamçılarında - Zenonda və Melissdə - deyil, yalnız Sokratda açıldı. Sokratı əhatə edən intellektual mühit sofist xarakterli idi. Lakin Sokrat öz dövrünün bu populyar intellektuallarından heç birinə qarşı rəğbət hissini keçirmirdi. Sofistlərin determinizmə əsaslanan nə siyasi doktrinaları, nə də dünyagörüş yönümləri onu qane etmirdi. Parmenidlə keçirdiyi bircə söhbət isə onun bütün düşüncə tərzini, fikir yönümünü müəyyənləşdirdi. Platonun Parmenid dialoqunda qələmə alınmış bu söhbətdə Sokrat Parmenid müdrikliyindən vəcdə gəlmiş bir yeniyetmə kimi təsvir olunur. O, Zenonun çoxluğun mümkün olmaması tezisinə qarşı ideyalar haqqında təlimi qoyur. Sokrat Zenonun Parmenid təliminə etdiyi əlavələri təkzib edir və Parmenidin özünə qayıdır. Burada o, Parmenid tərəfindən müəyyən tənqidə məruz qalsa da, qəti olaraq təkzib olunmur. Əgər Parmenid materialist və determinist nəzəriyyənin yaradıcılarına intellektual müxalifət kimi meydana gəlmişdisə, Sokrat materialist və determinist nəzəriyyənin populyarizatorlarına və maarifçilərinə - sofistlərə - müxalifət şəraitində formalaşmışdı. Sofistlər insani biliklərə, xüsusən də, əxlaqi biliklərə münasibətdə artıq xatırlandığı kimi, skeptik mövqedə dururdular. Sokrat isə Parmenidin Həqiqətlə eyniləşdirdiyi Mütləq Varlıqda mütləq ideyanın daşıyıcısını və eyni zamanda əxlaqi ideyaların təcəssümçüsünü – Vahid Tanrını gördü və bununla da əxlaqı ilahiləşdirdi. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|