Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İohann
- Mixail Psell
- Mixail
40
paralel davam da etdirilə bilər. Qədim yunan mifoloji təfəkküründə və həmçinin də, neoplatonizmdə kosmos dünya ruhuna daha çox uyğun gələn sənət əsərinə çevrilir. Qədim yunan mifologiyasında dünya bir canlı kimi təsəvvür edildiyindən onun mənşəyi haqqındakı təlim canlıların doğuluşu haqqında təlimə çox bənzəyirdi. Göy cisimləri tanrıların simvolları kimi anlaşıldıqlarından dünyanın mənşəyi haqqında kosmoqoniya adlanan təlim teoqoniya kimi, yəni tanrıların mənşəyi haqqında təlim kimi başa düşülmüşdür. Məhz bu səbəbdən də, Hesiodun kainatın mənşəyinə həsr olunmuş əsəri Teoqoniya adlandırılmışdır. Hindlilərin Riqvedasında da canlıların doğuluş mexanizmi həm də bütövlükdə Kainata aid edilir, təbii yaranma və məhv olma doğuluş və ölüm kimi səciyyələndirilir. Yer kainatın anası, Göy isə atası kimi qavranılır. Günəşin şüalanması, yağışın yağması isə onların qoşalaşması kimi təsəvvür edilir. Qədim yunan təfəkkürünün inkişaf xüsusiyyətləri ilə qədim hind təfəkkürünün inkişaf xüsusiyyətləri arasında apardığımız bu paralelə Çin təfəkkürü ilə bağlı məqamlar da əlavə edilə bilər. Təbiət hadisələrindəki məqsədyönümlülük insanlara Dünya Zəkasının mövcudluğunu güman etməyə imkan vermişdir. Dünya Zəkası haqqında təsəvvürlər qədim hindlilərin brahman, qədim çinlilərin dao, qədim yunanların isə nus adlandırdıqları fövqəlbəşər varlığa bağlı idi. Burada hadisələrin zaman müəyyənliyinin bu varlıq tərəfindən qabaqcadan şüurlu olaraq layihələndirildiyi qəbul olunur. Burada, həmçinin, hər bir predmetin məkan müəyyənliyinin də Dünya Zəkası tərəfindən qabaqcadan qərarlaşdırdığı güman edilir. İnsan zəkasının kamilliyi onun dünya zəkasına uyğunluq dərəcəsində axtarılır. Qədim dövr üçün xarakterik olan dünyaduyumunda subyektiv insan zəkası Dünya Zəkasının son dərəcə zəif inikası kimi təsvir olunur. Dünyanı zəkalı və canlı hesab edən təfəkkür paradiqmasının ilkin tarixi forması isə, artıq qey ldunduğu kimi, mifologiya idi. Qədim mədəniyyətin təkamülündə yuxarıda xatırlanan qanunauyğunluğu nəzərə alaraq, məsələn, neoplatonizmin müəyyən mənada mifologiyaya çevrilməsi barədə Losevin gümanına inanmaq, doğrudan da, mümkündür. Buna görə də, Losevin düzgün olaraq qeyd etdiyi kimi, neoplatonizmin tez-tez əsatirlərə müraciət etməsini heç də təsadüfi hesab etmək olmaz. Platonun xalq əfsanələrini onların fəlsəfi- simvolik şərhinə qarşı qoymasını bilərək neoplatonizmin mifologiya üçün fəlsəfi interpretasiya rolunu oynamaqla özündən əvvəlki mərhələlərin sintezi olduğunu yəqin edə bilərik. Neoplatonizm obrazlar üzərində deyil, məntiq üzərində qurulmuş mifologiyadır. Burada
41
tanrıların və ilahələrin, gözəllərin və qəhrəmanların yerini fəlsəfi kateqoriyalar tutur 11 .
hesab olunurdu. Homerin İliadada və Odisseyada obrazını yaratdığı Yelena da elə ilahi gözəllik sahibi kimi təqdim olunurdu. Amma Homerin özü qəlbinin dərinliklərində qəhrəmanlıqdan daha çox gözəlliyin tərənnümçüsü idi. Görünür, elə bura görədir ki, Homer insanların vaxtlarını mənalı keçirmələrini onda görürdü ki, bütün ariflər, mənsəb və rütbələrdən asılı olmayaraq, sıra ilə əyləşib, böyük bir ehtiram və diqqətlə öz müğənnilərinə, bəstəkarlarına qulaq asırlar. İnsanların mənsəb və rütbələrinə məhəl qoymaq istəməyən bu qoca, kor müdrikə münasibətdə Heraklit tərəfindən söylənilən və bizim öncə xatırladığımız fikirləri istər-istəməz bir daha yada salmaq istəyirsən. Əksəriyyəti dəyərli azlıqdan kəskinliklə fərqləndirən Heraklit mənsəb və rütbələrə həqarətlə yanaşan Homerə münasibətdə bir zadəgan olaraq bəlkə də haqlı idi. Heraklit - Anaksaqor - Platon - stoisizm xətti üzrə inkişaf edən aristokratik yunan fəlsəfəsi neoplatonizmdə tamamlanır. Lakin yunan neoplatonizmi yunan stoisizmindən fərqli olaraq yuxarıda söylənildiyi kimi yalnız bir nəzəriyyə olaraq qalmadı. Əgər stoisizmi bir ideya olaraq romalılar gerçəkləşdirdisə, neoplatonizmi yunanların özləri gerçəkləşdirdilər. Yunanlar neoplatonizm ideyaları üzərində yeni bir imperiyanı - Bizans imperiyasını – qurdular. Yunan dilli Bizans imperiyası əslində neoplatonizmi öz aparıcı dünyagörüşü olaraq saxladığı ölçüdə də öz siyasi qüdrətini qoruyub saxlaya bildi. Bizans neoplatonikləri xristianlığın özünü belə neoplatonikcəsinə anlamağa cəhd göstərirdilər. Bu mövqe məsələn, ikonanın təbiəti ilə bağlı mübahisələrdə məharətlə nümayiş etdirilmişdir. Həmin nöqteyi-nəzərdən öz ifadəsini İohann Damaskində tapmış mövqe çox maraqlıdır: İkona obraz olmaq etibarı ilə ilahi arxetipin təcəssüm etdirilməsidir. Buna görə də, ikonaya sitayiş zamanı materiyaya deyil, rəsmi çəkilənə – əslə - sitayiş edilmiş olur, zira obraza qarşı ehtiram proobraza – əslə, ilahi obraza keçir. Mixail Psell isə bu mövqeyi ikona ilə bağlı deyil, başqa bir kontekstdə davam etdirirdi. Neoplatonist məntiq onun dilində belə ifadə olunurdu: elə nitqin gözəlliyi özlüyündə insan qəlbindən çirkabı yuyub aparır, onu saflaşdırıb yüngülləşdirir. Bizanslıların qüdrətli olduqları çağlarında neoplatonizm onların dini təfəkkürünə də, bədii təfəkkürünə də hopmuşdu. Mixail Xoniat belə yazırdı: ustadın yaradıcılıq niyyətlərinin yalançı, saxta
11 Yenə orada. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|