Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
841
(alkoqolik) nə üçün içir? (Və arvadı onu nə üçün döyür?) Belə suallardan hər birinə qarşı iki cavab növü mümkündür: Habermas göstərməyə səy edir ki, bütün tarix boyu müxtəlif differensiasiyalar onun sistem və həyati dünya adlandırdığı iki sfera arasında fundamental ziddiyyətə gətirib çıxarmışdır 487
. Biz deyə bilərik ki, sistem iqtisadi və siyasi sahələri əhatə edir. Sistemdə tərəqqi elmi və texniki biliklərin əhəmiyyətinin artımı formasında həyata keçirilir. Deməli, burada biz rasionalizasiyaya rasionallığa, yəni hansı vasitələrin belə bir nəticələrə aparıb çıxarması barədə biliyə yaxınlaşma mənasında malikik (instrumental-məqsədli rasionallıq). Amma Habermas qeyd edir ki, bu, hələ ki, heç də hamısı deyildir. İqtisadi və siyasi institutların və uyğun təlim proseslərinin inkişafı ilə birgə həmçinin, daha çox "kommunikativ rasionallıq" formasında irəli çəkilmiş "həyati dünyaya" münasibətdə də bizim kompetensiyamızın dərinləşməsi baş verir. Sistem və sosial-mədəni həyati dünya arasındakı bu differensiasiya öz ardınca onu gətirir ki, qısaca olaraq deyilsə, biz bəzi fundamental distinksiyalara sahib oluruq. Biz dənizin "davranışı" xoşumuza gəlmədiyi zaman daha onu İran şahı Üarğ Kserksin (Xerxes, təqribən, 519-465 b.e.ə. ) əmr etdiyi kimi qamçı ilə cəzalandırmırıq. Biz artıq təbiəti və cəmiyyəti fərqləndirməyi öyrənmişik, o şeyləri fərqləndirməyi öyrənmişik ki, onlardan birincilərinə biz yalnız onların qarşılıqlı səbəbiyyət əlaqələrin dərk etməklə təsir göstərə bilərik. İkincilər ilə isə biz ünsiyyətdə ola bilərik və onları məzəmmət edə bilərik. Biz bu distinksiyaya sahib olmuşuq və ona hələ ki sahib olmayanlara nisbətən müəyyən mənada daha yüksək inkişaf mərhələsindəyik. Bu gün biz ondan çıxış edirik ki, dənizi ciddi olaraq "cəzalandıran" insan ruhən xəstədir. Bundan da daha çox deyilsə, biz gözləyirik ki, sağlam ağılda olan yaşlı insanlar həqiqətin və yalanı fərqləndirmək qabiliyyətinə sahib olmağı öyrənsinlər, nəyin yer aldığını, nəyin isə yer almadığını başa düşsünlər. Əlbəttə ki, bizim hamımız bu fərqlərə münasibətdə bəzən səhv edirik. Və əlbəttə ki, heç də bizim hamımız onun barəsində eyni dərəcədə yaxşı danışmağı bacarmırıq. Amma bizim hamımız müəyyən yaşa yetişdikdən sonra bu fərqdən praktik olaraq istifadə edə bilərik. Gerçəkliyi və fantaziyanı bir-birinə qarışdıran nəsə başqa bir şey psixopatoloji fenomen olaraq qiymətləndirilə bilər. Bundan başqa, biz əxlaqi olaraq düzgün olanı əxlaqi olaraq qeyri-düzgün olandan fərqləndiririk. Müxtəlif situasiyalarda nəyin yerinə düşdüyünü, nəyin
842
isə yerinə düşmədiyini sadəcə olaraq, bilməyən insan "həyati dünyada" bir qərib olacaqdır. Nəhayət, biz hiss etdiyimizin və düşündüyümüzün həqiqi ifadəsi ilə simulyasiya arasındakı fərqi göstərə bilirik. Nəyin həqiqi, nəyin yalan olması barədə suallar ətrafında qeyri-müəyyənliyin və fikir ayrılıqlarının meydana çıxması zamanı "kommunikativ səlahiyyət" sferasında tərəqqi mövzulaşdırma və müzakirə qabiliyyətini inkişaf etdirir. Ənənələr və kanonik əsərlər çərçivələri daxilində cavab axtarışlarının əvəzinə biz arqumentasiya irəli sürməyi öyrənirik. Həqiqət barədə məsələnin nəzərdən keçirilməsi zamanı bizə tədqiqatın və diskussiyanın müxtəlif formalarına istinad etmək lazımdır. O zaman ki, məsələ normativ suallar barədərir, onda Habermasa görə, onlar həm də maraqlı tərəflər arasında qəbul edilə bilən razılaşmaların axtarılması ilə bağlıdır. Əgər açıq və işgüzar müzakirə nəticəsində tərəflər könüllü razılaşmaya gəlirlərsə, onda cavab normativ olaraq düzgün hesab olunur. Beləliklə, Habermas güman edir ki, bizim mədəniyyətdə yaşlı fərdlər onlara təsir göstərən arqumentasiyanın köməyi ilə əsas normativ məsələlərə dair prinsipcə, qərar qəbul etməyə qabildirlər. Bu mülahizə o nöqteyi-nəzərin bir versiyasıdır ki, o, həm normativ suallara ümumi əhəmiyyətə malik olan cavabların, həm də bizim öz zəkamızdan diskursiv istifadənin köməyi ilə belə cavablar almaq üçün prinsipial qabiliyyətimizin mövcud olmasını nəzərdə tutur. Habermasa görə, bu arqument həm etik relyativizmin əleyhinə, həm də etik doqmatizmin əleyhinə yönəlmişdir. Deduktiv sübutlar burada ona görə istisna olunur ki, ya məntiqi dairəyə, ya sonsuz reqressə, ya da mühakimənin kəsilməsinin ixtiyari olaraq seçilmiş anına aparıb çıxarır. O, intuitiv olaraq aydın və ya özlüyündə aydın kimi fundamental normativ həqiqətlərə belə bağlanmır, axı bu sferada biz bir-birinə zidd olan müxtəlif metafizik və teoloji cavablarla həddindən artıq uzun müddət eksperiment aparmışıq. Habermas belə hesab etmir ki, azad və zəkavi subyektlər belə məsələləri öz sakit yalnızlıqlarında həll edə bilərlər. Biz bir-birimizə onun üçün ehtiyac duyuruq ki, bizim nöqteyi-nəzərin çoxlu nöqteyi- nəzərlər arasında yalnız biri oluğunu anlayaq və şüursuz yanılmalarımız bizə məlum olsun ki, biz onları təshih edə bilək. Bizə digər insanlar ona görə lazımdır ki, biz mövcud konseptual çərçivələrin müzakirəsi və bir-birinin əleyhinə yönəlmiş müxtəlif arqumentlərin yanaşı qoyulması üçün nəzəri və normativ plyuralistik zəkaya ehtiyac duyuruq. Burada biz intersubyektiv və "prosedur" rasionallığı ilə qarşılaşırıq. O, intersubyektivdir, ona görə ki, Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|