Günümüzdəki Türk xalqalrı və tarixləri
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V. A. Kraçkovski və V.V.Bartold
124 Göründüyü kimi Azərbaycan elmi irsinin zənginliyi bu istiqamətdə müstəqil tədqiqatlar tələb edir.Müasir texnoloji imkanlar şərait yaradır ki,türkoloji tədqiqatlarin toplu məlumat bazası yaradılsın. Əgər nəzərə alsaq ki, son 100 ildə bu istiqamətdə minlərlə məqalə və yüzlərlə kitab çap olunub, bu materiallar Azərbaycan, Türk, Rus, İngilis, Alman, Fransız və dünyanın cox sayda dillərində yazılmış, bu materiallarda Türk xalqları,onların mənşəyi, dili, tarixi, mədəniyyəti və inteqrasiya məsələləri haqqında müxtəlif konsepsiyalar irəli sürülür ki, toplu referatlaşıirılmış məlumat bazasının yaradılması böyük informasiya kütləsinin səmərəli idarə olunmasını təmin edir. Beləliklə türk xalqlarının kitab və kitabxana mədəniyyəti anlayışına tarixən yaradılmış yazılı və şifahi irsdən başqa dünyanın böyük bir cografiyasında yaradılmış türkolojı tədqiqatlar da daxildir. Bu tədqiqatlar bütün türk xalqlarının müştərək mədəniyyəti, elmi irsidir və bu irsi toplayan, mühafizə edən və istifadəyə verən kitabxanaların da bu istiqamətdə xidməti əvəzsizdi. 125 9. Ərəb və Farsdilli mənbələr Ərəblərin Mərkəzi Asiya ilə əlaqələri, 651-ci ildə Merv şəhərinin Ərəblər tərəfindən işğalı ilə başlayır və VIII əsrdə bütün Mərkəzi Asiyanın zəbt edilməsi ilə sona çatar. IX və XIII əsrlər arasında yayılan Ərəb-islam mədəniyyətinin nümunələri Ərəb tarixçi və coğrafiyacılarının əsərlərində geniş şəkildə öz əksini tapır. Qeyd etmək lazımdır ki, ərəb və fars dilində yazmış alimlərin hamısı ərəb və fars əsilli olmamışlar. İslam mədəniyyətinin yayılması ilə böyük bir cografiyada ərəb dili əsas təhsil və elmi dilə cevrilir. IX əsrdən başlayaraq fars dilinin də əhəmiyyəti artır və mühüm ədəbi və elmi mənbələr ortaya çıxır. İslam mədəniyyətinin həm daşıyıcısı həm də təbliğatçısı kimi ərəb dili ilə yanaşı türk və fars dilləri də çıxış edir. X-XI əsr Türk xalqları Tarixinin əhəmiyyətli qaynaqları arasında yer alan Ərəb və Fars nəbvələri umumiyyətlə müsəlman olmamış Türklərdən bəhs edir. X əsrin başlanğıcında artıq müsəlman olan Bolqar Türklərinin və Qaraxanilərin vəziyyətləri haqqındakı bir neçə mənbədən başqa, mövzu ilə əlaqədar tutarlı məlumat yoxdur. Bu əsərlər araşdırıldıqda ilk növbədə Türklərin hamısının əsasən "Kafir" olduğu, aralarında müsəlman olanların çox olmadığı ifadə olunur. Bunun səbəbi, İslam Coğrafiyaçılığının əsasını meydana gətirən məşhur əsərlərin çoxunun Türk ölkələrində 126 İslamın hələ yayılmadığı bir dövrdə, yanı IX əsrin ikinci və X əsrin birinci yarısında yazılmış olmaları, sonrakı müəlliflərin isə ümumiyyətlə əvvəlkilərin verdiyi məlumatı təkrarlamaları və bunun üzərinə çox az məlumat əlavə etmələri ilə, bəzi müəlliflərin qulaqdan eşitdikləri məlumatlara yer vermələri ilə izah oluna bilər. Halbuki, X əsrin ikinci yarısından etibarən Türklər arasında İslam sürətlə yayılmış, Moğolların hakimiyyəti dövründə Türklərin əksəriyyəti müsəlman idi. Eləcə də Səlcuqların islam mədəniyyətinin birliyi uğrunda görmüş olduqları əhəmiyyətli xidmətləri, Türk mütəfəkkirlərinin islam dövrü elm və mədəniyyətində rolu dövrün mənbələrində az işıqlandırılır. Ərəb - Fars (İslam) mənbələrinin təhlilini etmədən əvvəl bunu xüsusi ifadə etmək lazımdır ki, müsəlman coğrafiya əsərlərinin sayının çoxluğuna baxmayaraq, müsəlmanların Orta və Şərqi Asiya haqqında məlumatlar olduqca azdır. Mövcud olan məlumatların isə hansı areallara aid olduğunu müəyyənləşdirmək olduqca çətindir. Ərəb mənbələrində digər sahələrdə olduğu kimi coğrafiyaya aid əsərlərdə də məlumatlar əvvəlki kitablara istinad olaraq yazılırdı. Bu kitablarda bir-birinin təkrarı şəklində izah edilən hadisələr ümumiyyətlə o müəllifin öz dövrünə aid məlumatlar olmayıb özündən bir və ya bir neçə əsr əvvəlki məlumatları əhatə edirdi. Başqa sözlə bu əsərləri oxuyanlarda səhv qənaətlərin doğulmasına səbəb olurdu. Digər bir istiqamət də 127 müxtəlif Türk qəbilələri arasında baş verən vətəndaş müharibələri, köçəri Türk Xanədanlıqlarının birini digəri ilə qarışdıran Ərəblər bu mövzularla çox az maraqlandıgı üçün o dövrlərdə Türk ölkələrində cərəyan edən hadisələr haqqında mənbələrində heç bir məlumat yoxdur. Çin və qisməndəYunan mənbələri olmasaydı biz Türklərin öz aralarında baş verən hadisələr haqqında yaqinki çox məlumat sahibi olmazdıq. Heç şübhəsizdir ki, belə bir məlumatsızlıq dövründə M.Kaşkarinin divanına ehtiyac duyulmuşdu. Türklər haqqında məlumatlar verən Ərəb və fars mənbələri rus alimləri V. A. Kraçkovski və V.V.Bartold tərəfindən ətraflı öyrənilmiş və araşdırılmışdır.(H) Ərəbdilli kitab və kitabxanaların tədqiqində görkəmli Sovet alimi A.B.Xalidovun böyük xidmətləri olmuşdu. 1987-ci ildə cap olunmuş "Rukopisnaya kniqa v arabskoy kulture" adlı monoqrafiyası eləcədə mövzu ilə əlaqədar cox sayda elmi məqalələri bu sahənin öyrənilməsində əhəmiyyətli mənbədir. IX əsr müəllifli Təbəri "tarix ər-rəsul vəl Mülük" adlı əsərində Mərkəzi Asiya haqqında olduqca geniş məlumatlar mövcuddur. Təbəri 751-ci ildə Çin Ordusu ilə Ərəb ordusu arasında baş vermiş döyüş haqqında da məlumatlar verir. IX və X əsrin ortalarında yaşamış digər Ərəb dilində yazmış müəllif İbn əl-fakih əl Hamedani tərəfindən yazılan "Ölkələr Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|