H. Q. Məmmədov fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yüklə 4,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fərdilik insanın cəmiyyətdə mövcudluğunun elə bir xüsusi formasıdır ki, onun sayəsində fərd
- Bax: Основы философии. Под редакцией Е.Попова. М., 1997, с. 200
- Fəlsəfə şəxsiyyəti inteqrat, zəngin təzahürlərə malik sosial mövcudluq forması kimi araşdırır.
təsirini dəf edə bilir və bu keyfiyyəti sayəsində o, öz stabilliyini qorujoıb saxlayır. Digər tərəfdən fərdiyyət (fərdilik) ətraf aləmin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Buna görə 0 , özünün bütün əlahiddəliyinə baxmayaraq, ətraf mühit ilə daim qarşılıqlı təsirdədir. Məhz bu qarşılıqlı təsir onun mövcudluğu və inkişafını şərtləndirir. Beləliklə fərdiyyət bütöv bir sistem olmaqla aşağıdakı üç tərəfi-«hatə edir: 1) bioloji növün və cəmiyytin nümayəndəsi kimi götürülən ayrıca bir fərdə xas olan ümumi əlamətlər; 2) ictimai münasibətlərin iştirakçısı olan insana məxsus xüsusi əlamətlər; 3) onun bioloji təşkilinin və sosial əhatəsinin özünəməxsusluğu ilə əlaqəli olan fərdi əlamətlər.' Lakin fərdiyyət bu üç qrup əlamətlərin mexaniki məcmusu demək deyildir. O, həmin tərəflərin daxili əlaqələrinin və qarşılıqlı təsirinin yaratdığı vahid in- teqral bütövlükdür. İnsanın fəaliyyəti varlığın müxtəlif formalarına münasibətdə birmənalı deyildir. Başqa sözlə o, həm predmet formasında (predmet dünyasına münasibətdə), həm bioloji fərmada (üzvi aləmə münasibətdə) və həm də sosial formada (cəmiyyətə münasibətdə) təzahür edir. Buna görə də fərdiyyətin ən ümumi əlamətləri aşağıdakılardır: əlahiddəlik, bütövlük, özgünlük, təkrarolunmazlıq və fəallıq. Onlar bu və ya digər dərəcədə yuxarıda göstərilən hər üç formada mövcud olur. Bütöv bir sistem kimi götürülən fərdiliyin əsas xassəsi ayrıca və tek- farolunmazlıq deyildir. Onun başlıca sistemyaradıcı əlamətim konkret fərdin özgünlüyü, onun özünə hakim olmaq qəbiliyyəti, təbii, sosial və mədəni münasibətlər çərçivəsində müstəqil mövcudat kimi çıxış etməsidir. Bəllidir ki, bütün insanlar cəmiyyətdə mövcuddurlar. Lakin onların hər biri özünün fərdi həyatını yaşayır. Yəni başqaları ilə münasibətdə müəyyən nisbi müstəqilliyə malikdir. Bu ona özünü fəal və yaradıcı surətdə təzahür etdirməyə imkan verir. Fərdin bu nisbi müstəqilliyi bir tərəfdən onun təkrarolunmazlığı ilə əlaqəlidirsə, digər tərəfdən onu insan nəsli ilə bağlayan ümumi xassələr ilə şərtlənir. Hər bir fərdiyyətin nisbi müstəqilliyi onun cəmiyyətdə oynadığı rolu sayəsində mümkün olur. Fərdiyyəti ətraf aləmdən tam asılı olmamaq kimi təsəvvür etmək doğru deyildir. Əslində fərdiyyətin mahiyyəti ayrıca bir insanın (fərdin) cəmiyyət ilə daimi qarşılıqlı münasibəd^^rinə əsaslanan özgünlüyü deməkdir. Fərdiyyətin bu anlamı onu biolojileşdirən baxışı aradan qaldırmağa imkan verir. Həmin baxış iddia edir ki, fərdiliyi insana təbiət verir, cəmiyyətdə isə o yalnız sosiallaşır. O, həm də fərdiyyəti təkcə şüur sferası, psixoloji xüsusiyyətlər ilə məhdudlaşdıran psixologizmə qarşı çevrilmişdir. Fərdiyyətin həqiqi elm anlamı onu təbii və sosial xassələrin vəhdətini ifadə edən konkret insanın xüsusi keyfiyyəti kimi götürür. Fərdilik
451
müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilir. Beləliklə, fərdilik anlayışı insanı təkrarolunmaz və ümumi, təbii və sosial xassələrin bütöv vəhdətini ifadə edən mövcudat kimi götürür. İnsana fərdi var- lığm ən dərin və özünəməxsus cəhətlərini əks etdirən konkret fərd halında yanaşır. Müasir cəmiyyətdə baş verən dərin proseslər insan fərdiyyətinə xüsusi diqqət yetirməyi tələb edir. Belə ki, indi cəmiyyətin hər bir üzvü buradakı müxtəlif proseslər, əlaqələr və münasibətlər axınına cəlb olunur. Bunun nəticəsində onun həyat fəaliyyəti və davranışına yeni-yeni tələblər, etalonlar, standartlar verilir. Bütün bunlar isə insanların öz fərdi keyfiyyətlərini itirərək, kütləviləşmə- si, başqalarından heç cür seçilməməsi təhlükəsini yaradır. Belə şəraitdə insanın öz fərdiliyini qoruyub saxlaya bilməsi və inkişaf etdirilməsinə şərait yaradılması çox çətin, eyni zamanda zəruri vəzifəyə çevrilir. Onu yerinə yetirmək ictimai həyatın müxtəlif sfera və tərəflərində insanların fərdi töhfəsinin artırılması, eyni zamanda fərdi məsuliyyətinin gücləndirilməsi baxımından da vacibdir.
Fərd və fərdiyyət anlayışlarından fərqli olaraq şəxsiyyət insanın sosial keyfiyyətləri ilə daha çox bağlıdır. Bu anlayış əsas diqqəti insanları bir-birindən ayıran özünəməxsus tərəflərə deyil, onları birləşdirən ümumi cəhətlərə yetirir. Qeyd olunan səpki çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bunsuz insanın ictimai fəaliy>^ətə və ictimai münasibətlər növlərinə cəlb olunmasının səviyyəsi və xarakterini düzgün müəyyən etmək qeyri-mümkündür. Bəzən fəlsəfi ədəbiyyatda şəxsiyyət anlayışı normativ mənada işlənilir. Yəni yalnız müəyyən tələbləri ödəyən insan şəxsiyyət hesab olunur. Bu cür yanaşmanı doğru hesab etmək olmaz. Çünki həmin mövqedən çıxış etdikdə şəxsiyyətin müəyyənləşdirilməsi subyektiv amillərə əsaslanır. Belə olduqda istənilən adamı asanlıqla şəxsiyyətlər sırasına daxil etmək, habelə ondan kənarlaşdırmaq mümkündür. Şəxsiyyət anlayışı çoxtərəfli məzmuna malikdir. Buna görə də onu müəyyən edərkən insanın həyat fəaliyyəti bütöv bir tam kimi təhlil edilməlidir. Şəxsiyyətin müxtəlif səpkiləri təbiət, psixologiya və ictimai elmlər tərəfindən öyrənilir. Lakin xüsusi elmlər şəxsiyyəti öz predmetləri baxımından nəzərdən keçirirlər. Yalnız fəlsəfə ona bütöv, çoxsəviyyəli ve çoxkeyfiyyətli mövcudat kimi yanaşır.
sayəsində malik olduğu qabiliyyətləri və imkanları rellaşdıra bilir. Şəxsiyyət ictimai fəaliyyətin müxtəlif sahələrinin yaradıcı subyektidir. O, özünümüəyyənləşdirmə, özünütənzimetmə və özünütəkmilləşdirmə kimi yüksək keyfiyyətlərə malikdir. Şəxsiyyəti səciyyələndirən cəhətləri araşdırarkən onun daxili aləmə malik olması xüsusi qeyd edilməlidir. Əslində bu keyfiyyətinə görə 0 , heyvanlardan və cansız təbiətin obeyktlərindən seçilir. Şəxsiyyətin daxili 452 Yüklə 4,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|