H. Q. Məmmədov fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yüklə 4,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tarixin sonrakı inkişafı gedişində cəmiyyətin bu ibtidai mədəniyyət səviyyəsindən sivilizasiyaya keçidi baş verdi.
- Sivilizasiya anlayışı geniş məzmuna malikdir. O, insanın mədəniləşdiri- ci, dəyişdirici fəaliyyətini, onun vasitələrini, insanın mədəniyyəti mənimsəməsi və
Felsefi metodologiya həm də mədəniyyətdə sinfi və ümumbəşəri tərəflərin nisbətini düzgün müəyyənləşdirməyi tələb edir. Marksist fəlsəfəni əldə rəhbər tutan sovet rejimi dövründə mədəniyyətdə sinfiliyin rolunun şişirdilməsi onun inkişafına güclü ziyan vurmuşdur. Buna misal olaraq şəxsiyyətə pərəstiş illərində ölkəmizdə genetika, kibernetika elmlərinə və kimya elmləri sahəsində bir sıra nəzəriyyələrə "mürtəce burjua" damğası vurulmasını göstərmək olar. Bu cür qondarma sinfi mövqe hbmin elmlərin və bütövlükdə, mədəniyyətin inkişafına böyük zərbə vurdu. Qeyd olunmalıdır ki, müxtəlif mədəniyyət hadisələrinin sinfi təsirə məruz qalma səviyyəsi eyni deyildir. Məsələn, mədəniyyətin dil, elm, texnika kimi tərəflərində sinfilik demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Digər qrup mədəniyyət hadisələri (incəsənət, əxlaq, fəlsəfə, müxtəlif sosial normalar) özündə həm sinfi mənafeləri, həm də ümumbəşəri məzmunu əks etdirir. Nəhayət, elə mədəniyyət hadisələri vardır ki, onlar öz təbiətinə görə sırf sinfi xarakter daşımasına baxmayaraq, müəyyən şəraitdə bilavasitə sinfi mənafelərin çərçivəsindən kənara çıxaraq geniş mədəni məzmun kəsb edir. Bu sonunculara misal olaraq siyasi mədəniyyəti, maarifçilik və humanizmi, ümumi demokratik prinsipləri göstərmək olar. Mədəniyyətdə sinfi ilə ümumbəşəri tərəfin nisbəti konkret halda, yəni zaman və məkan şəraiti, mədəniyyətin bu və ya digər növünün spesifikliyi nəzərə alınmaqla müəyyən edilməlidir. Mədəni yaradıcılıq tarixən konlaet sosial şəraitin Və mədəni səviyyənin məhsuludur. Lakin o, öz məzmunu etibarilə mövcud dövrün hüdudlarından kənara çıxır. Həm keçmişin mədəni sərvətlərini mənimsəyir, həm də mədəniyyətin gələcək inkişafı perspektivlərini göstərir. Mədəniyyətdə sosial-sinfi mənafelər daha çox ideoloji formada təzahür edir. Bu və ya digər sosial qrup məhz öz ideologiyası vasitəsilə mədəniyyətin inkişafını öz mənafe və ideallarına uyğunlaşdırmağa çalışır. Əgər bu və ya digər sinif öz spesifik mənafelərini ümumcerniyyət adından təqdim edir və mədəniyyəti də həmin ideoloji fimksiyanı yerinə yetirməyə məhkum edirsə, onda ideologiya mədəniyyoto pozucu təsir göstərir. Bunu keçmiş sovet rejimi təcrübəsi sübut edir. 3. Mədəniyyət və sivilizasiyanın qarşılıqlı əlaqəsi Cəmiyyətin yarandığı ilk çağlarda insanların sosial həyatı ilə mədəni həyatı arasında kəskin fərq olmamış, onlar bir- birilə sanki qovuşmuş halda çıxış etmişdir. Bu dövrdə sosial həyatın bütün tərəfləri, öz mövcudluğunu qoruj^b saxlamaq uğrunda birgə mübarizə aparan insanların qəbilə-tayfa münasibətləri öz təbiiliyi ilə səciyyələnirdi.
bəlgüsü, şəhərin kənddən, əqli əməyin fiziki əməkdən aynimasi, siniflərin VE >
dövlətin əmələ gəlməsi, mono- qam ailənin yaranması, yazının və digər m»nəvi istehsal formalarının meydana gəlməsi xüsusi qeyd olunmalıdır. Sivilizasiya yarandıqdan sonra onunla raədə- 443
niyyət arasında mürəkkəb münasibətlər bərqərar oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, fəlsəfi ədəbiyyatda uzun müddət ümumdünya tarixi miqyaslı məsələ kimi sivilizasiyanın öyrənilməsinə lazımi diqqət yetirilməmişdi. Belə hesab olunurdu ki, ictimai inkişaf mərhələlərini səciyyələndirmək üçün formasiya anlayışı tam kifayətdir. Sivilizasiya anlayışı isə məzmun etibarilə qeyri-müəyyən və çoxmənalıdır. Hətta bəzi hallarda sivilizasiya anlayışı neqativ planda, cəmiyyətin antihumanist vəziyyəti kimi qiymətləndirilirdi. Lakin həyat sivilizasiya anlayışının elmi, fəlsəfi mənada işlənilməsinin zəruriliyini sübut etdi. Bunun nəticəsidir ki, son dövrlərdə bu anlayışa maraq durmadan artır. Bu hər şeydən əwel onunla izah edilir ki, müasir elmi-texniki inqilab dünyanın bütün ölkələrində avtomatlaşdırılmış, informatik texnoloji istehsal üsulunun formalaşma- sma kömək edir. Digər tərəfdən keçmiş SSRİ-nin təcrübəsinin yenidən mənalandırılması və açıq cəmiyyətə keçid ilə əlaqədar olaraq Qərb və Şərq sivilizasiyaları haqqında əsrlər boyu davam edən mübahisələr yenidən gündəliyə çıxır.
mədəniyyətin sosial təşkilinin formasını və inkişafını təmin edən ictimai münasibətləri də göstərir. Sivilizasiya anlayışı müxtəlif mənalarda işlənilir. Bir çox lüğətlərdə sivilizasiya anlayışı mədəniyyətin sinonimi kimi göstərilir. Nəzərdə tutulmalıdır ki, sözün geniş mənasında sivilizasiya dedikds cəmiyyətin maddi və mənəvi nailiyyətlərinin məcmusu, dar mənada isə yalnız maddi mədəniyyət başa düşülür. İlk dövrlərdə bu anlayış tarixi inkişafın barbarlıq mərhələsinin əksi kimi, yəni zəkaya və ədalətə əsaslanan dövr kimi anlaşılırdı. Sonralar müxtəlif növdən olan mədəniyyətlərin mənalandırılması ilə əlaqədar olaraq sivilizasiyanın "etnoqrafik" konsepsiyası yarandı. Bu konsepsiyanın əsasında belə, bir təsəvvür durur; hər bir xalqın öz sivilizasiyası vardır. Əgər mədəniyyət anlayışı insanı səciyyələndirirsə, onun inkişafı və fəaliyyətdə özünü ifadəetmə ölçüsüdürsə, sivilizasiya mədəniyyətin özünün varlığını səciyyələndirir. Sivilizasiya özündə mədəniyyətin texnoloji səpkisini təcəssüm etdirir. O, həm də keyfiyyət göstəricilərindən daha çox kəmiyyət göstəricilərinə əsaslanır. İstehsalın, texnikanın, texnologiyanın və insanın özünün inkişaf səviyyəsi sivilizasiyanın obyektiv əsasını təşkil edir. Bunlarsız sivilizasiya mümkün deyildir. Ümumiyyətlə fəlsəfi fikirdə sivilizasiya; a) mədəniyyətin sinonimi kimi (A.Toynbi və başqaları); b) lokal mədəniyyətlərin inkişafında tənəzzül və məhvolma mərhələsi kimi (Şpenqler); v) bəşəriyyətin inkişafında barbarlıqdan sonra gələn mərhələ kimi (L.Morqan, A.Toffler); q) bu və ya digər regionun və ya ayrıca etnosun inkişaf səviyyəsi kimi mənalandırılır. Bu dörd mövqe müəyyən münasibətdə bir-birilə əlaqəlidir, bəzən isə bir-birinə qarşı durur. Sivilizasiya aşağıdakı səciyyəvi cəhətlərə malikdir: 1) sivilizasiya bəşəriyyətin sosial təşkili formasıdır. Onun yaranması insanların heyvanat aləmindən sözün əsl mənasında cəmiyyətə keçidinin başa çatması, əhalinin qan qohumluğu
Yüklə 4,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|