H. Q. Məmmədov fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yüklə 4,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mədəniyyətin bioloji amillərdən yüksəkdə durması və sosial xarakter daşıması onun çox mühüm xüsusiyyətidir.
ödəməyə yönəlir. Odur ki, həmin amillər maddi münasibətlərin mədəniyyətə təsir mexanizmini ifadə edir. Həm də göstərilməlidir ki, mədəniyyətin müxtəlif tərəflərinin ictimai həyat
elmlər kimi ünsürləri iqtisadi həyatla bağlıdırsa, onun fəlsəfə, əxlaq, incəsönət kimi ünsürlərinə münasibətdə bu əlaqə birbaşa olmayıb, dolayı xarakter'daşıyır. Buna görə də mədəniyyətin inkişafı prosesi qeyri-bərabər və ziddiyyətli şəkildə baş verir. Məsələn, müəyyən dövrlərdə bu və ya digər ölkədə ola bilər ki, texnika yüksək dərəcədə inkişaf etsin, ancaq əxlaq və bədii mədəniyyət isə tənəzzül keçirsin. Digər tərəfdən isə iqtisadi cəhətdən geridə qalmış ölkədə bəzən incəsənətin çiçəklənməsi özünü göstərə bilir. Lakin bütövlükdə götürdükdə ictimai həyatın inkişafına uyğun olaraq mədəniyyət də inkişaf edir. Mədəniyyətin inkişafı iki formada baş verir. Bir tərəfdən tərbiyə prosesində insanların bacarıq və qabiliyyətləri, vərdişləri inkişaf edir, əvvəlki nəsildən keçən dəyərlər mənimsənilir və yeni dəyərlər yaradılır. Digər tərəfdən isə maddiləşrniş dəyərlər nəsildən-nəsilə ötürülür. Qeyd olunmalıdır ki, cəmiyyətin inkişafı gedişində insanların maddi həyat şəraiti ilə mədəniyyəti arasında əlaqələrin xarakteri dəyişir, daha mürəkkəb şəkil alır. Cəmİ 3 yətin
iqtisadi həyatı və ictimai strukturları mədəniyyətin əsas göstəricilərinə və ümumi istiqamətinə güclü təsir edir. Bu təsir öz xarakterinə görə pozitiv və ya neqativ ola bilir. Əgər iqtisadiyyat istehsal fəaliyyəti üçün obyektiv məzmunlu bilikləri tələb edirsə, bu təsir müsbət ohor. Bunun əksi olduğu halda isə iqtisadiyyatın mədəniyyətə təsiri mənfi xarakter daşıyır, mədəni həyatda müxtəlif millətin, ideoloji illüziyaların genişlənməsinə şərait yaradır. Cəmiyyətdə gedən mədəniyyət proseslərinə həm də əhalinin həyat səviyyəsi, maddi rifah halı, həyat vasitələri və mədəni inkişaf'’ositoloıi ilə mə səviyyəsi də əhəmiyyətli təsir göstərir, T t>u o dernak dcyiiuır kı, əhalinin maddi rifah halının yaxşılaşmas' -"'tomatik surətdə mədəniyyətin yüksəlməsinə gətirib çıxarır. Əslində
arasında əlaqələr birbaşa olm.ayıb, sosial münasibətlər vasitə-j'^ə özünü göstərir. Daha dəqiq desək, əhalinin maddi təminatının yüksəlişi, mədəniyyətin inkişafı vasitələri ilə təchiz edilməsinin yaxşılaşması, mədən.;xyətin mənimsənilməsi və insanın özünün inkişafı üçün əlverişli s='^sd yaradır. Lakin cəmiyyətin və ayrı-ayrı sosial təbəqələrin m.addi və- zijrs'Ətinirı yaxşılaşması həm də mədəniyyətin durğunluğuna və hətta tənəzzülünə jə gətirib çıxara bilər. Deyilənlər göstərir ki, mədəni inkişafın sosial amillərlə şərtlənməsi düzxətli əlaqə olmayıb, mürəkkəb və çoxtərəfli xarakter daşıyır. Mədəniyyətin inkişafında mühüm qanuauyğunluqlardan biri onun müxtəlif ünsürlərinin bir-birilə qarşılıqlı təsir və qarşılıqlı əlaqədə olmasıdır. Bu qarşılıqlı təsir qısamüddətli və ya uzunmüddətli, bilavasitə və dolayısı ilə ola bilir. Məsələn, elmi nailiyyətlər gec-tez texniki tərəqqiyə səbəb olur, o isə öz növbəsində mədəniyyətin digər formalarında, məişətdə təzahür edir. Elm və texnikanın özləri də bir-birinə təsir edir, incəsənət də öz növbəsində elmlə qarşılıqlı təsirdədir. Belə ki, incəsənət insanların tərbiyə edilməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Təhsil və tərbiyənin təşkili isə elmin və incəsənətin inkişafına müəyyən
təsir edir. Hər bir dövrün mədəniyyəti tarixi inkişafın həmin pilləsində yaşayan bütün xalqlar və dövlətlər üçün ümumi olan əlamətlərə malikdir. Bununla yanaşı həmin mədəniyyətlər öz formasına və ifadə üsuluna görə eyni olmayıb, müəyyən milli fərqlər və xüsusiyyətlər şəklində (dillərin müxtəlifliyi, milli məişət, psixiki həyat tərzinin rəngarəngliyi və s.) çıxış edir. Lakin mədəniyyətin bu milli xüsusiyyətlərinin özü bir yerdə dayanıb durmur, fasiləsiz surətdə inkişaf edir. Odur ki, öz məzmununa görə mütərəqqi xarakter daşıyan mədəniyyət nümunələri, həm də milli formalarda yaranır. Mədəniyyətin inkişafında digər bir qanunauyğunluq burada sabitlik və dəyişkənliyin, ənənə və yaradıcılığın (novatorluğun) dialektik vəhdətində ifadə olunur. Onun müxtəlif inkişaf dövrləri arasında dərin varislik əlaqələri mövcuddur. Belə ki, hər bir dövrün mədəniyyəti boş yerdən yaranmır. Əvvəlki mədəni inkişaf səviyyəsinin dialektik inkarı kimi, onun müsbət tərəflərinin mənimsənilməsi nəticəsi kimi çıxış edir. Tarixi prosesin inkişafı gedişində mədəniyyətdə ənənə və yaradıcılığın nisbətində ikinci tərəfin rolu artır. Qeyd olunmalıdır ki, mədəniyyətdə ənənə çox vacibdir, onsuz mədəniyyət demək olar ki, yoxdur. Lakin mədəniyyətin inkişafı prosesində bir tərəfdən mütərəqqi ənənələrə, digər tərəfdən isə mürtəce meyllərə rast gəlmək olur. Mədəniyyətin varisliyi birinci tərəf ilə daha sıx bağlıdır. Amma ikinci tərəf də özünü gösterə bilir. Bəzən mədəni irsə münasibətdə yenilik pərdəsi altında keçmiş mədəni irs ilə əlaqələri birdəfəlik kəsmək kimi zərərli mövqe təbliğ olunur. Bu cür vəziyyət şəxsiyyətə pərəstiş dövründə, xüsusilə XX əsrin 60-cı illərində Çində böyük mədəni inqilabın həyata keçirildiyi dövrdə kəskin şəkildə qarşıya çıxmışdı. Bütün bunlar sübut edir ki, keçmişin mədəni irsinə münasibət çox mühüm məsələdir və inkişafın müəyyən dönüş mərhələlərində ciddi siyasi məna alır. Hər bir dövrdə xalq mədəniyyəti yaradarkən özündən-əvvəlki nəslin yaratdığı mədəniyyəti tənqidi surətdə mənimsəyir və yenidən işləyir, l'arixi inkişafda mədəniyyətin varisliyi həm elmi və texniki nailiyyətlər sahəsində, həm də incəsənətdə özünü,göstərir. Mədəniyyətin inkişafında varislik əlaqələrini nəhəng çevrilişlər belə qıra bilmir. Bununla birlikdə yeni yaranan hər bir mədəniyyət köhnə mədəniyyətin, vaxtını
Digər canlılardan fərqli olaraq insanlar öz fəaliyyətində bioloji deyil, sosial mexanizmlərə əsaslanırlar. Onlar öz fəaliyyətində yaratdıqları əmək alətlərindən istifadə edirlər. Bu alətlərin hazırlanması və istifadə olunması təcrübəsi və vərdişləri isə bir nəslin fəaliyyəti ilə başa çatmır, onlar müəyyən mexanizmlər vasitəsilə nəsildən-nəslə ötürülür. Bu mənada mədəniyyət müxtəlif dövrlərdə yaşayan nəsillərin fəaliyyətləri arasında əlaqələri təmin edir.
şişirdilməsi doğru deyildir, çünki bu halda fəlsəfə üçün daha çox əhə- 440 Yüklə 4,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|