H. Q. Məmmədov fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yüklə 4,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bəşəriyyətin tarixi göstərir ki, kütlə son dərəcə dağınıq və qeyri-sabit xarakterə malikdir.
- Kütlənin camaatdan çevrilərək halına düşməsi sivilizasiyalaşma prosesinin ən mühüm nəticələrində« biridir.
- Görkəmli şəxsiyyətlər müəyyən şəraitin təsiri altında və özünün şəxsi
jini ifadə etmək qabiliyyəti (qısa müddət ərzində olsa da) hərəkətlərinin törədəcəyi nəticələri qabaqcadan görə bilməmək bununla əlaqədar baş verən qeyri- sabitlik, və mütəhəniklik; tez-tez bir ifrat həddindən və qütbdən digər ifrat həddinə, qütbə yuvarlanmaq və sair. Bəzən ədəbiyyatda camaatı yatmış vəziyyətdə olan süst, dağınıq, kobud kütlə kimi səciyyələndirirlər. Qeyd olunmalıdır ki, bu keyfiyyətlər camaatın özünün inkişafının müxtəlif pillələrini ifadə edir. Belə ki, süstlük və dağınıqlıq hələ'oyanmamış kütləyə xas olan keyfiyyətlərdir. Lakin nəzərdə tutulmalıdır ki, oyanmış kütlənin özü də birdən-birə camaat səviyyəsindən kənara çıxmır. Bəşəriyyətin tarixi göstərir ki, kütlə son dərəcə dağınıq və qeyri-sabit xarakterə malikdir. Tarixdə elə hallar baş vermişdir ki, kütlə müəyyən bir adamı ölümə məhkum edir, çox keçmədən isə onun ölümünə ağlayır. Başqa sözlə desək, kütlə çox kövrək təbiətə malikdir. O, həm kölə kimi xidmət etmək, həm də tez bir zamanda dəyişərək hökmranlıq etmək iqtidarındadır. Kütlənin hərəkətləri çox vaxt kortəbiiliyə əsaslanır. Bütün bu deyilənləri 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda baş verən mitinq hərəkatlarının nümunəsində yəqin etmək olar. Bu hərəkatlarda çox vaxt elə olurdu ki, bu və ya digər şəxs özünü lider kimi göstərməklə, xalqın emosiyalarına arxalanaraq, onu özünün arzu etdiyi istiqamətə yönəldirdi. Kütlədə demək olar ki, həmişə müəyyən sayda psixiki cəhətdən qeyri-sabit, müstəqil təfəkkürə, möhkəm xarakterə malik olmayan adamlar - fanatiklər mövcud olur ki, onlar çox asanlıqla təsir altına düşürlər. Yuxanda adı çəkilən hərəkatlar göstərdi ki, kütlə stixiyasının coşduğu və böyük axma çevrilərək, çoxlu miqdarda insanları əhatə etdiyi hallarda, bu hərəkatın qeyri-yet- kinliyi və qeyri-mükəmməlliyi daha aydın aşkara çıxır. Kütlə stixiyası nwticə etibarı ilə öz məhdudluğu üzündən məğlubiyyətlə nəticələnir. Çünki burada stixiyanı aradan qaldırmaq üçün tələb olunan aydın zəkanın təşəbbüsü demək olar ki, yoxdur. Narazı kütlənin xaosuna cəlb olunan insanların hərəkətləri də çox vaxt stixiyalı, qeyri-səhmanlı xarakter daşıyır. Belə hallarda arzuolunmaz nəticələrin baş verməsi istisna olunmur. İnsanlar yalnız xalq səviyyəsində olarkən müəyyən təşkilat və birliklərə arxalanır, qarşısın^ aydın məqsədlər qoymaqla hərəkət edirlər.
olan xalq>’= səciyyəvi cəhətlərini diqqətlə və dərindən öyrənmək lazımdır. Belə ənənə hələ F.Bekondan irəli gəlir (camaat və meydanla bağlı qalıqlar (idollar) məs«^əsi). Lakin kütlənin (camaatın) xalqa çevrilməsi mexanizmi çox mürəkkəfx^ıf. Təəssüf ki, bu proses hələ də tam elmi təhlil edilməmişdir. Bu prosp-^m öyrənilməsində marksizmin müəyyən xidməti olmuşdur. Bunu danmaq ədalətsizlik olardı. Lakin hələlik məsələ bu günə qədər də özünün hərtərəfli ^İmi həllini tapmamışdır. Xüsusən də 80-cı illərin sonunda və 90-cı illərin əvvəllərində keçmiş SSRİ məkanında baş verən əsaslı dəyişikliklər bu problemi tam mənalandırmağı tələb edir. Yalnız buna əsaslanmaqla biz hazırkı sosial-psixoloji vəziyyətimizi düzgün başa düşə bilərik. Bizim bir xalq kimi tarixi inkişaf yolumuzu düzgün müəyyən edə bilməyimiz də, bir çox cəhətdən bu
məsələnin həllindən asılıdır. Əks halda belə bir təsəvvür yarana bilər ki, müasir dövrdə biz bir neçə demaqoqların və populistlərin ardınca fikirləşmədən hərəkət edən camaatıq. Qeyd etmək lazımdır ki, 70 ildən artıq davam etmiş sovet rejimi onun ərazisində məskunlaşmış camaatın xalqa çevrilməsində çox az iş görmüşdür. Əksinə, kütləvi kollektivləşmə, zorakılıq və repressiyalar həyata keçirməklə bu prosesin qarşısını almağa çalışmışdır. Bürokratik rejimin, "kazarma sosializminin" hökmranlığı əhalinin sosial-psixoloji vəziyyətinə güclü pozucu təsir göstərmişdir. Nəticədə ikiüzlülük, yalan, şəxsi təşəbbüsün itirilməsi, birtəhər baş dolandırmaq, yuxarıların göstərişi ilə hərəkət etmək, daxildə düşmən axtarmaq, başqa insanlara münasibətdə inamsızlıq və şübhə ilə yanaşmaq kimi mənfi keyfiyyətlər geniş yayılmışdır. Bütün bunlar isə yuxarıda qeyd olunmuş əlamətlər (süstlük, dağınıqlıq, qeyri-mütəşəkkillik, və sair) ilə birlikdə xalqın vəziyyətini səciyyələndirir. Milli müstəqillik əldə edildikdən sonra Azərbaycan əhalisinin xalq kimi inkişaf etməsi üçün keyfiyyətcə yeni imkanlar açılır. Bu prosesdə kütlələrin, sosial təcrübə əsasında özünütərbiyə yolunu keçməsi mühüm yer tutur. Bu təcrübənin özü də birmənali deyildir. Burada müsbət momentlərlə (kütlələrin siyasi mədəniyyətinin və fəallığının artması, siyasətdə iştirak etməyə artan maraq və sair) yanaşı müəyyən mənfi hallar da özünü göstərə bilir. Sonunculara misal olaraq kütləvi surətdə alverə qoşulmaq, yaşamaq naminə himayədarlıq əlaqələrindən istifadə etmək, yerliçilik və sairi göstərmək olar.
Tarixdə xalq kütlələrinin, onu təşkil edən sosial qrup, sinif və etnosların həlledici rolunun qəbul edilməsi heç də bu prosesdə şəxsiyyətinin əhəmiyyətini heçə endiimir. Bir halda ki, tarixi insanlar yaradır, deməli, burada hər bir fərd müəyyən rol oynayır. Həm də söhbət təkcə xüsusi seçilən görkəmli şəxsiyyətlərdən deyil, cəmiyyətdə feal həyat mövqeyi tutan hər bir nonnal fərddən gedir. Yəni öz əməyi və fəaliyj'əti ilə ictimai həyatın bu və ya digər sferasına və onun vasitəsilə bütünlükdə tarixi prosesə müəyyən töhfə verən insan nəzərdə tutulur. Tarixdə şəxsiyyətin rolunun inkarı fatalizmi ifadə edir. Bu baxış göstərir ki, tarix əvvəlcədən müəyyən olunmuş prosesdir. Buradan heç bir şəxsiyyət heç nəyi dəyişdirə bilməz. Bununla yanaşı digər bir ifirat mövqe də özünü göstərir, tarixi prosesdə şəxsiyyətlərin rolu həddən artıq şişirdilir. Fəlsəfi fikir tarixində şəxsiyyətlərin, birinci növbədə isə dövlət başçılarının rolunu şişirdən baxışlara tez-tez rast gəlinir. Onların tələfdarları iddia edirlər ki, görkəmli şəxsiyyətlər (krallar, çarlar, siyasi rəhbərlər, sərkərdələr və sair) tarixi prosesin gedişini idarə edirlər. Hər şey onlardan asılı olur. Əlbəttə, tarixdə şəxsiyyətin öz xüsusi yeri və funksiyaları vardır. Buna görə də onun rolu böyükdür. Tarix fəlsəfəsi bunu qəbul edir. O, həm də şəxsiyyəti tarix meydanına çıxaran real ictimai qüvvələrə böyük diqqət yetirir. Bütün bunları nəzərə almaqla o, şəxsiyyətin tarixdə nəyə qadir olduğunu və nəyi bacara bilmədiyini müə)^ən edir.
Yüklə 4,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|