H. Q. Məmmədov fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yüklə 4,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İnsanları fəaliyyət göstərməyə sövq edən amillər arasında mənafelər müəyyənedici yer tutur.
- Cəmiyyətin tarixi xalqın fəaliyəti nəticəsidir. 423
sosial çevrilişlər baş verir. Bütün bunlar onu göstərir ki, cəmiyyətin tarixi insanların tələbatlarının inkişafı, bu tələbatların strukturunun dəyişməsi ilə bağlıdır. Tarixdə tələbatların artması qanunu fəaliyyət göstərir. Bu ümumsosioloji qanun bir tərəfdən maddi istehsal ilə maddi tələbatlar arasında, digər tərəfdən isə mənəvi istehsal ilə mənəvi tələbatlar arasında dialektik ziddiyyəti ifadə edir.
İstehlak tələbatın ödənilməsi prosesini qismən tamamlayır, yeni tələbatlar yaradır. O, həm də istehsal subyektinin qabiliyyətini inkişaf etdirir, tələbatların artmasını stimullaşdırır. İstehlak yeni tələbat doğurur. Bu isə öz növbəsində istehsalın inkişafına yeni təkan verir. Sanki "yeni sifariş" əldə edən istehsal yeni tələbat yaradır. Bu cür davam edən silsilə isə ictimai inkişafın bir pillədən digərinə yüksəlməsinin mühüm mənbəyi və hərəkətverici qüvvəsini təşkil edir. Tələbatlar mənafelərlə sıx bağlıdır. Mənafe fərdlərin və sosial qrupların öz tələbatlarım başa düşməsi əsasında formalaşır. Beləliklə də o, obyektiv ilə subyektivin mürəkkəb vəhdətini ifadə edir.
mənada ictimai mənafeləri, sosial birlik formalarının mənafelərini və şəxsi mənafeləri ayırmaq olar. Öz məzmununa və mənbəyinə görə mənafelər obyektivdir. Belə ki, 0 , sosial qmpların və siniflərin real vəziyyəti, onların obyektiv tələbatları, həyat şəraiti əsasında yaranır. Bununla yanaşı mənafelər həm də subyektivdir. Bu sonuncu cəhət mənafelərin varlıq formasında, mövcudluq üsulunda ifadə olunur. Mənafelər siniflər və sosial qruplar tərəfindən dərk olunduqda on- lann fəaliyyətində mühüm stimul rolunu oynayır. Lakin mənafelərin dərk olunması asan baş vennir, o, mürəkkəb prosesdir. Buna görə də bəzən bu və ya digər sosial qrup, bütövlükdə xalq mənafeləri başa düşməkdə yanlışlığa yol verir. Başqalarının mənafelərini səhv olaraq özününkü kimi qəbul edə bilir. Hər iki halda, yəni mənafe düzgün dərk olunmadıqda və ya yanlış dərk olunduqda, o, fəaliyyətin sövqedicisi rolunu saxlayır. Lakin belə fəaliyyət səmərəli olmur. Hər bir cəmiyyətdə mövcud olan müxtəlif birliklərin, sosial qrupların mənafeləri dinamikasını diqqətlə nəzərə almaq tələb olunur. Bu prinsip müasir cəmiyyətə münasibətdə xüsusilə zəruridir. Sovet rejimi dövründə ölkəmizdə sinif və təbəqələrin spesifik müxtəlifliyinə məhəl qoyulmurdu. Açıq cəmiyyətə keçid prosesində cəmiyyətdə sinfi peşə, yaş, milli, ərazi regional mənafeləri diqqətlə öyrənilir və idarəçilikdə nəzərə alınır.
Cəmiyyətin fəlsəfi təhlilinin mühüm müddəalarından biri tarixdə xalq kütlələrinin həlledici rolunu ifadə edir. Bu, ictimai inkişafın hərəkətverici qüvvəsini ideal başlanğıcda, mütləq ideyada görən və görkəmli şəxsiyyətlərin rolunu şişirdən baxışlara qarşı çevrilmişdir. Cəmiyyətin tarixi xalqın fəaliyəti nəticəsidir.
Tarixdə xalqın həlledici rolunu izah etməzdən əvvəl "xalq" anlayışının məzmımunu açmaq lazım gəlir. Bu ona görə vacibdir ki, həmin anlayışın məzmunu dəyişkən və mütəhərrikdir. Hər bir konki'et tarixi dövrdə bu anlayışın məzmunu spesifik xarakter daşıyır. Bu obyektiv amil xalq anlayışının müxtəlif izahına qida verir. Həm də nəzərdə tutulmalıdır ki, xalq anlayışının məzmunu kifayət qədər öyrənilməmişdir. Bunun mühüm bir səbəbi odur ki, uzun illər ərzində ictimai fikirdə xalq kütlələrinin roluna lazımi əhəmiyyət verilməmişdir. Yalnız Fransada bərpa dövrünün tarixçiləri (Tyerri, Kizo, Minyo) tarixin gedişində üçüncü təbəqənin roluna diqqət yetirmişdilər (o vaxta qədər yalnız iki təbəqə ruhanilər və dvoryanlar göstərilirdi). Adətən xalq anlayışına əhalinin böyük əksəriyyətini təşkil edən təbəqələr daxil edilir. Məsələn, feodalizmdə xalq təhkimli kəndliləri və sənətkarları, kapitalizmdə isə proletariatı və digər muzdlu əmək işçiləri əhatə edir. Qeyd edək ki, öz tərkibinə görə xalq heç vaxt yekcins olmur. Digər bir səciyyəvi cəhət budur ki, cəmiyyətdə əhalinin tüfeyli həyat sürən təbəqələri cinayətkar və ağıldankəm insanlar bir qayda olaraq xalqın tərkibinə daxil edilmir. Xalq anlayışı çox vaxt müəyyən ölkədə yaşayan əhali və yaxud millət mənasında işlənir (məsələn, azərbaycan xalqı, özbək xalqı və sair). Xalq anlayışını "xalq kütlələri" mənasında götürdükdə isə onun tərkibinə ölkədəki bütün insanlar deyil, birinci növbədə əməklə məşğul olan və öz əməyi hesabına yaşayanlar aid edilir. Xalq ayn-ayn insanların mexaniki məcmusu deyildir. O, konkret cəmiyyəti təşkil edən bütöv bir tam kimi çıxış edir. Onun tərkibinə eyni dövrdə mövcud olan ailələr və tək yaşayan fərdlər daxildir. Həm ailələrin, həm də ayn yaşayan insanların hazırkı fəaliyyəti və gələcəyi xalqın taleyi ilə ayrılmaz surətdə bağlıdır. Məlumdur ki, hər bir ailə, ona daxil olan üzvləri yox edib sıradan çıxarmır, əksinə, onların həyatım daha da dolğunlaşdım və təkmilləşdirir. Eynilə də xalq ona daxil olan ailələri və tək şəxsiyyətləri əridib yox etmir. Onların həyatının məzmununu müəyyən milli formada daha da dolğun edir. Bu forma hər bir xalqın əsl mənasını və səciyyəsini ifadə edən dilində, adətlərində və xarakterində əks olunur. Deyilənlər daha çox təkmillətli xalqlara aiddir. Müasir dünyada xalqların, millətlərin və ayrı-ayrı fərdlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində onlar bir-biri ilə qaynayıb-qarışır və birləşirlər. Buna görə də hazırda monoetnik (bir millətə malik olan) xalq demək olar ki, çox azdır. Məsələn, müasir azərbaycan xalqının tərkibində onlarla müxtəlif millətlərin nümayəndələri yaşayır. Bəzən xalq dedikdə ağır işi görən, zəhmətkeş camaat nəzərə gəlir. Bu tarixən hakim dairələrin adi kütləyə nifrətlə yanaşması ənənəsinin davamıdır. Onlar göstərirlər ki, xalq iki hissəyə "yaradıcı azlığa" və "qara camaata" a 3 nılır. Birinci hissəyə seçilmiş təbəqələr (aristokratik ruh sahibləri, cəmiyyətin qay- mağı), ikinciyə isə heç nəyə qadir olmayan, yaradcıhq keyfiyyətlərindən məhrum olan adi kütlə daxildir. Xalq anlayışını geniş mənada (yəni ölkənin əhalisi mənasında) götürənlərdən biri Ş.Monteskyö olmuşdur. Onun fikrincə senatorlar və patrisilər ilə ya 424 Yüklə 4,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|