H. Q. Məmmədov fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yüklə 4,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
müəyyən tarixi dövrlərdə konkret cəmiyyət, millət və xalqın malik olduğu dəyərlər təcəssüm olunur. Beləliklə, insanın yaradıcı əməyi mədəniyyətin mənbəyini təşkil edir. Mədəniyyətə müxtəlif təriflər verilir. Hazırda onların sayı 600-a gəlib çatır. Onlardan ən əsaslannı aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1) təsviri tərif mədəniyyəti fəaliyyət nəticələrinin məcmusu kimi səciyyələndirir; 2) tarixi tərif - mədəniyyətdə sosial irsin və ənənənin əsas rolunu qeyd edir; 3) normativ tərif - qaydaların və normaların əhəmiyyətinə xüsusi diqqət yetirir; 4) dəyərlər mövqeyindən yanaşan təriflər mədəniyyəti insan üçün əhəmiyyət kəsb edən ideal us- tanovkaların reallaşması kimi səciyyələndirir; 5) psixoloji səpkili təriflər mədəniyyətə insanların təbiətə və sosiuma uyğunlaşması kimi yanaşır; 6) ideoloji təriflər mədəniyyəti ideyalar axını kimi ifadə edir; 7) semiotik yanaşma mədəniyyəti işarələr sistemlərinin məcmusu hesab edir.' Aşağıdakı tərif nisbətən geniş yayılmışdır. Onu qəbul etmək olar. Mədəniyyət insanların dünyanı mənimsəyə yönəlmiş yaradıcı fəaliyyətidir, bu prosesdə maddi və mənəvi dəyərlər yaradılır və istehlak olunur, insanın mədəni fəaliyyət subyekti kimi formalaşması baş verir. Mədəniyyət cəmiyyətdə çox mühüm funksiyalar yerinə yetirir. Onlardan aşağıdakılar xüsusi qeyd olunmalıdır: 1) yaradıcı funksiya, bu o deməkdir ki, mədəniyyət insanların yaradıcı fəaliyyəti prosesində aşkara çıxır. Onların təbiət üzərində hökmranlığının və öz aralarındakı münasibətlərin göstəricisidir; 2) ünsiyyət funksiyası onu göstərir ki, müəyyən ümumi əhəmiyyətli ünsiyyət vasitələri, təcrübəni və bilikləri ötürən vasitələı olmasaydı, insanların vahid cəmiyyətdə yaşamaları qeyri-mümkün olardı; 3) idraki-evristik funksiya bunda təzahür edir ki, mədəniyyət dünyanın ümumi mənzərəsini verməklə məhdudlaşmır, o həmı də idrakın daha yaxşı və effektiv formalannı axtarıb tapmağa kömək edir; 4) nəhayət mədəniyyət qiymətverici funksiya yerinə yetirir. Yəni onun köməyilə dünyanın dərki estetik, siyasi və əxlaqi normalarla əlaqəli şəkildə götürülür. Beləliklə, mədəniyyət ictimai varlıq olan insan fəaliyyətinin subyektiv şəxsi tərəfinin inkişafında, cəmiyyətin sosial təşkilinin üsulları və normalarının yerinə yetirilməsində xüsusi əhəmiyy'ət kəsb edir. O, həm də bütövlükdə həyat fəaliyyəti proseslərinin tənzim olunmasında, bəşəriyyətin malik olduğu təcrübə və biliklərin, insan fəaliyyətinin digər maddiləşmiş nəticələrinin yayılmasında böyük rol oynayır. Göstərilməlidir ki, bədii, elmi, texniki, sosial yaradıcılıq tarixi prosesə güclü təsir göstərən, onu zənginləşdirən amillər kimi çıxış edir. Bu müddəa mədəniyyətə və insan fəaliyyətinin diger maddiləşmiş nəticələrinə, habelə hələ sosial gerçəklikdə öz praktiki təcəssümünü tapmayan, gələcəkdə həllini gözləyən yeni ideyalara aiddir. Məsələn, atom enerjisinin kəşfi, onun elmi əsaslandırılmasından bir neçə on il keçdikdən sonra, yəni praktiki istifadə olunan atom bombası yaradıldıqdan sonra ictimai həyata öz böyük təsirini göstermişdir. Bu təsir indiki şəraitdə daha güclü hiss olunur, çünki nüvə fəlakəti bəşəriyyətin bu günü və gələcəyini təhlükə altına alır. Son illərin təcrübəsi sübut edir ki, atom
‘ Bax; OH.noco4)Hfl. M HHCK
. 1999, c. 297 437 enerjisindən dinc məqsədlər üçün istifadə olunması, təkcə elmi-texniki məsələ olmayıb, həm də mühüm sosial məsələdir. Bunu atom elektrik stansiyalannın fəaliyyəti, onlann ətraf mühitə güclü pozucu təsiri də sübut edir. Deməli, hər bir dövrdə elmi-texniki fikirlər kəşflərə çevrilərək reallaşır. Sosial həyata, cəmiyyətdə gedən iqtisadi, siyasi və mənəvi proseslərə qüdrətli təsir göstərir. Eyni fikri digər elmi-texniki nailiyyətlər (elektronika və informatika, kompyuterləş- dirmə, biotexnologiyanın tətbiqinin genişləndirilməsi və s.) haqqında da söyləmək olar. İnsan dühasının yaratdığı bu nailiyyətlər praktikada istifadə olunduqca nəinki təkcə iqtisadiyyatın inkişafına güclü təsir göstərir, istehsalın texnologiyasını əsaslı surətdə yeniləşdirir. Onlar həm də insan fəaliyyətinin qüdrətli vasitələri kimi sosial məna alır və mədəni inkişafa xidmət edir. Mədəniyyətin, elmi-texniki nailiyyətlərin sosial, funksiyalarından danışarkən qeyd olunmalıdır ki, insanın yaradıcılığının bütün məhsulları heç də həmişə obyektiv tarixi prosesə daxil olmur, onun inkişaf momentinə çevrilmir. Bu, obyektiv və subyektiv xarakterli bir çox səbəblərdən asılıdır. Tarixdə bir çox hallar olmuşdur ki, bu və ya digər ölkədə irəli sürülmüş ideya və kəşflər həmin ölkənin geriliyi və şəraiti üzündən burada deyil, digər ölkələrdə reallaşmışdır. Deməli, cəmiyyətin, konkret ölkənin inkişaf səviyyəsi və şəraiti, mədəni nailiyyətin tarixi prosesə qovuşması öz sosial funksiyasını reallaşdıra bilməsi işində çox mühüm şərtdir. Yuxanda deyilənlər sübut edir ki, mədəniyyət öz sosial funksiyalarını o vaxt səmərəli yerinə yetirir ki, onda təcəssüm olunan fəal və yaradıcı əsaslar, onların cəmiyyət qarşısında açdığı yeni problemlər və inamlar ictimai inkişafın obyektiv şəraiti və qanunlarına uyğun gəlsin. 2. Mədəniyyətin inkişaf qanunauyğunluqları Mədəniyyətin inkişafı mürəkkəb və ziddiyyətli prosesdir. O, təkcə ümumsosioloji qanunlar üzrə deyil, həm də spesifik qanunlar üzrə baş verir. Mədəniyyətin inkişafı varisliyə, köhnə mədəni irsin dialektik inkarına əsaslanır. Lakin bu proses müəyyən nisbi müstəqilliyə və spesifik qanunlara ma- Jlıfcdir. Bəşər tarixində mədəni tərəqqinin mahiyyətini açmaq üçün bu qanunauyğunluqları öyrənmək zəruridir. Hər bir dövrdə mədəniyyətin inkişafı daxili və xarici səbəblər, amillər ilə şərtlənir. Odur ki, konkret tarixi mərhələdə götürülən mədənİ 3 ^ət həmin dövrdəki iqtisadi, texniki, sosial və siyasi, mənəvi amillərin güclü təsiri altında formalaşır və inkişaf edir. Mədəniyyətin həm tərəqqisi, həm də tənəzzülü mövcud tarixi şəraitdəki obyektiv və subyektiv dəyişikliklərlə müəyyən olunur. Lakin onlann mədəniyyətə təsiri bilavasitə deyil, nəticə etibarilə bir sıra əlaqələndirici vəsilələrdən keçərək baş verir. Məsələ bundadır ki, mədəniyyəti məhz insan yaradır. Bu prosesdə o, həm də subyektiv kimi öz yaradıcılıq qabiliyyətlərini inldşaf etdirir. Bu yaradıcılıq prosesi insanın öz daxili motivləri üzrə baş verir. Lakin bu proses bütövlükdə ictimai münasibətlər şəraitində həyata keçirilir və ictimai tələbatı «s Yüklə 4,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|