175
gübrələrlə yemləmə aparılır. Gübrələrin forması və miqdarı torpaq-
dakı qida maddələrinin miqdarından asılıdır. Əkin üçün soyuq külək-
lərdən qorunan, çox da aşağı olmayan yerlər seçilməlidir ki, bitki qışı
yaxşı keçirsin. Ballı nanəni bir yerdə 4-10 il becərmək olar. Bitki çox
tez kol əmələ gətirir ki, bu da ilkin yarpaqları istifadə etməyə imkan
verir.
Məhsul yığımı. Bitkinin yığılması kütləvi çiçəkləmə vaxtı (50-
70% budaqlar çiçəkləyəndə) aparılır. Yerüstü hissə torpaqdan 8-10
sm hündürlükdə biçilir. Məhsul lavanda yığan ЛУМ-2А markalı
kombaynla aparılır. Kombayn olmadıqda adi otbiçənlərlə də biçmək
olar. Yığılmış kütlə dərhal işlənməyə göndərilir və tez qurudulur.
Onu qurutmaq üçün dərz halında bağlayaraq kölgə və havalanan (yel
çəkən) yerlərdə asırlar.
Bir mövsümdə bitkinin inkişafından asılı olaraq 2-3 dəfə biçin
aparılır. Yaşıl kütlə məhsuldarlığı hektardan 220-250 sentnerə qədər,
yağ çıxımı isə 30-75 kq/ha-ya qədərdir.
2. 12.
QARAÇÖRƏKOTU - NİGELLA
İstifadəsi. Qaraçörəkotu xuruşu (yeməklərə əlavə, ədviyyə)
kiçik, qara
, qətrə (damcı) formalı, acı, büzüşdürücü, şirin acımtıl
dad
lı və zərif ətirli, özündə çiyələk, qara istiot, muskat qozu ətrini
bir
ləşdirən toxumlardan hazırlanır.
Qaraçörəkotu (nigella, qara zirə, Roma keşnişi və s.) xuruşu
(əlavəsi) şərq və ərəb ölkələri mətbəxində çox sevilməklə (istifadə
edil
məklə) duru (birinci) yeməklərdə, salatlarda, bişirmələrdə, desert-
lərdə və içkilərin hazırlanmasında istifadə edilir.
Qaraçörəkotu xuruşu tərəvəzlərin, meyvə və giləmeyvələrin
(xiyar, kələm, göy qabaq (kabaçki), pomidor, qarpız, alma və s.) du-
za və turşuya qoyulmasında da istifadə edilir.
Türk, Hind, Ərəb və Orta Asiya ölkələrinin mətbəxində nigella
(qaraçörəkotu) kökələrin, lavaşların və çörəklərin hazırlanmasında is-
ti
fadə edilir. Bununla yanaşı ondan çay dəmləyir, kofe, kampot hazır-
layır və spirtli içkilərə əlavə edirlər.
176
Qaraçörəkotunu (nigellanı) süddə qaynadanda südə qəribə dad
verir. Nigella tərəvəzlərdən, paxlalılardan, ətdən, quş ətindən və ba-
lıqdan hazırlanmış souslara da əlavə edilir. Kükülər, musslar və piroq
içkilərinə də nigella əlavə edildikdə unikal (nadir) dad verir.
Nigella xuruşu başqa xuruşlarla (kərəviz, qara istiot, şənbələ
( Trigonella L.),
zəncəfil, keşniş, hil, pişikotu və s.) da yaxşı uyğunla-
şa (qarışdırıla bilir). Qara zirəni (nigellanı) ağzı bərk bağlı şüşə qab-
larda sərin və qaranlıq yerlərdə bir ilə qədər saxlamaq olar. Nigella
yağı (qara zirə, qara çörəkotu) moruq ətri verir və aşpazlıqda (mət-
bəxdə) istifadə edilir.
Tibdə istifadəsi. Son vaxtlar qara zirə (nigella) tibb sahəsində
də istifadə edilir. Tərkibində cavanlaşdırıcı, immunteti möhkəmlən-
dirici, əhvalı yaxşılaşdırıcı maddələr olduğundan deyirlər ki, o ölüm-
dən başqa hər dərdi sağaldır. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, qara zirə-
dən alınan yağ özünün antibakterial təsirinə görə ən güclü antibiotik-
lərdən üstündür. Həmçinin onun tərkibində orqanizmi təmizləyən ye-
ni hüceyrələr əmələ gətirən maddələr vardır. Qara zirə (nigella) xu-
ruşu nəfəs yolu xəstəliklərində, zökəm (qrip) xəstəliyində seliklərin
tökülməsində istifadə olunur.
Qara zirə qarında köp olduqda gözəl təsir göstərir. Ümumilikdə
metabolizmi və həzmi yaxşılaşdırır, sidikqovucu, sarılıq əleyhinə və
işlətmə dərmanı kimi təsir edir.
Qara zirə dəmrov, sızanaq, yanıq, it dişləmə, ziyil, anadangəlmə
ləkəlik, babasil kimi xəstəlikləri müalicə edir, saçların böyüməsini və
dərinin ümumi vəziyyətini yaxşılaşdırır.
Qara zirə böyrək və qaraciyər, sidik kisəsi xəstəliklərində, po-
daq
ra, radikulit və revmatizm zamanı da köməklik göstərir. Qara zirə
ürək-damar xəstəlikləri zamanı qəbul edilən dərmanların tərkibində
də qəbul edilir.
Qara zirə görməni və yaddaşı yaxşılaşdırır, düşüncə qabiliyyətini
tonuslasdırır, əsəb sistemini aktivləşdirir. Bütün başqa xuruşlar (əd-
viy
yatlar) kimi qara zirə xuruşu da həddən çox istifadə etmək olmaz.
Yaxşı olar ki, onun qəbulunu həkiminizlə məsləhətləşəsiniz.
Botaniki təsviri. Qara zirə ( Nigella sativum) qaymaqçiçəyikimi-
lər ( Ranunculaceae) fəsiləsinə daxil olan 40 sm-ə qədər hündürlükdə,
177
budaqlanan gövdəli, ot tipli bitkidir. Yarpaqları 2-3 sm, hissələrə bö-
lün
müş, çiçəkləri yaşılımtıl-mavi, meyvəsi qutucuq (qozcuq), toxum-
ları 1-2 mm olmaqla damcı (qətrə) formasını xatırladır (rəngli şəkil
38-39).
Qara zirənin vətəni cənubi-qərbi Asiya, Misir, Aralıq dənizi öl-
kələri hesab edilir. Qafqazda, Balkanlarda, Kiçik və Orta Asiyada və
Hindistanda da becərilir. Qara zirənin adları içərisində bəzi romantik
adlar da vardır. Rusiyada onu əvvəllər “ göylərin şahı”, “ Veneranın
saçı”, Britaniyada isə “ dumanda sevgi” və “ cəngəllik iblisi” adlandı-
rırlar.
Qara zirənin tərkibində unikal maddələr: piyli yağlar, efir yağı
(tərkibində metanol və s.), turşular (muristin, palma, stearin, olein,
linol, araxis) beta-sitosterol, melatin lipaza, tokoferol, alkaloid, ase-
tilxolin, katexin, sitokoin, enziml
ər, zülal, şəkər, A, B, P vitaminləri,
kalium, kalsium, maqnezium, natrium, dəmir, mis, sink, fosfor, mi-
ner (silisium oksidi), bikarbonat vardır.
Tarixi.
Qara zirə yaxınlarda kəşf olunub və haqlı olaraq onu bü-
tün xəstəliklərin əlacı hesab edirlər. Qara zirə qədim Misir fironu Tu-
tan
xamonun (b.e.ə.1332-1323-cü illər) qəbrində tapılıb. İbn Sina
özü
nün dərman nüsxələrində (reseptlərində) qara zirənin adını dəfə-
lərlə qeyd etmişdir. Qədim yəhudi bibiliyası Tanaxda (Vetxiy Zavet-
də) qara zirənin adı çəkilir.
Ənənəvi Hindistan təbabəti Ayurved (Ayurved sözü qədim
sanskrit dilində “ayus” - həyatın əhəmiyyəti, prinsipi, uzunluğu və
“veda” -
bilik sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir) qara zirəni
yüksək nüfuza çatdırmışdır.
Böyük Karl Franklara
qara zirəni öz tarlalarında əkməyə məcbur
etmişdir (Franklar III əsrdə Reyn çayı axarında yaşamış qərbi al-
man
tayfaları qrupu).
2. 13.
EFİR YAĞLI QIZILGÜL
Xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti. Gül yağı qızılgülün çiçəklərindən
alınır. Çiçəkdə yağın miqdarı 0,1 - 0,22% olur. Qızılgül yağı üzə, bə-
dənə təravət və gözəllik vermək üçün işlədilən yüksək keyfiyyətli ət-
Dostları ilə paylaş: |