130
Efir yağları, bitkilərdə xüsusi efir yerliklərində toplanır. Bu əla-
mətə görə onlar xarici (ekzogen) - (yarpağın üzərində, çiçəkdə və
bitkinin başqa orqanlarında yerləşən sadə vəzifəli tükcüklər və ya
inkişaf etməmiş xırda yarpaqlarda) və daxili (endogen) - (yarpağın,
çiçəyin, meyvənin və kökün daxili hüceyrələrində) olmaqla 2 yerə
bölünür.
Efir yağları 3 üsulla: su buxarı ilə distillə (ən geniş yayılmış üs-
ul) etmək, ekstraksiya və sıxma yolu ilə çıxarılır. Piyli yağlar eks-
trak
siya və sıxma yolu ilə çıxarıldıqdan sonra efir yağları çıxarılır.
Tarixi. Bu bitkil
əri XIX əsrdə, onlardan sənaye üsulu
ilə ətirli
birl
əşmələr, xüsusən də efir yağları əldə etdikdən
sonra bu adla ad-
lan
dırmağa başlamışlar. Onlar çox qədimdən istifadə edilirdi.
Kleopatra
ətirli otlardan hazırlanmış xüsusi ətirlər (sürtgülər)
q
əbul etmişdir. İbn Sina nanə bitkisini
ürək-damar xəstəlikləri ilə
mübariz
ə vasitəsi kimi qiymətləndirmişdir.
MDB məkanında 30 növə yaxın efir yağlı bitkilər yetişdirilir.
Onların əkin sahəsi 200 min hektardan artıqdır. Onlardan tarla bit-
kilərinə aid olanlara çətirçiçəklilər (
Apiaceae)
fəsiləsinə aid olan keş-
nişi, cirəni, zirəni, razyananı, ajqonu (Hind zirəsi), dodaqçiçəklilərə
(Labiatae)
aid edilən
(dalamazkimilər - Lamiaceae) acı nanəni, əsl
lavan
danı, reyhanı (evqonallı reyhanı), sürvəni, ətirşahkimilər fəsilə-
sindən
(Geraniaceae) olan qırmızı ətirşah, gülçiçəklilər
(Rosaceae)
fəsiləsinə daxil olan efir yağlı qızılgül, qaymaqçiçəyikimilər (
Ranun-
culaceae)
fəsiləsindən qara çörəkotunu misal göstərmək olar.
Aşağıdakı cədvəldə
(cədvəl 3)
bitkilərin tərkibindəki piyli və efir
yağlarının miqdarı göstərilmişdir.
2. 1.
KEŞNİŞ
Xalq t
əsərrüfatı əhəmiyyəti və istifadəsi. Keşniş ətirli səbzə
t
ərəvəz bitkilərindən
biri olub,
müxtəlif növ xörəklərdə ədvə, dad,
ətir verici kimi işlədilir. Keşniş əsas efir yağlı bitki hesab edilir. O,
efir yağlı bitkilərin əkin sahəsinin 80 % -ni təşkil etməklə,
təbii efir
yağlarının 60 - 80%-ni verir. Keşnişin meyvələrində 0,7 - 1,2 % efir
ya
ğı vardır. Efir yağı almaq üçün təkcə Avropa (Rusiya, Voronej
keşnişi) Qərbi Çin və Abxazya keşnişi istifadə olunur.
Bunlardan ən
131
C
ədvəl 3
Bitkilərin tərkibindəki piyli və efir yağlarının miqdarı
Bitkilərin
adları
Yağ əldə
olunan
orqan
Efir yağının tərkibi
Piyli
yağın
miqdarı,
%-
lə
Miqdarı,
%-
lə
Əsas tərkib hissəsi
(komponenti)
1
2
3
4
Keşniş
Meyvəsi
(toxumu)
0,7-1,2
Linalol spirti (60-
70%) deşil, aldehid,
terpenlər
17-24
Cirə
“---”
2,5 - 4,0
Anetol (80-90%)
metilhavnikol, anis
turşusu, terpenlər
16-26
Zirə
“---”
4,0 - 6,0
Karvoi (50-
65%) α-
limonen (35%-
ə
qədər)
dihidrokarbon
14-22
Razyana
“---”
0,5 - 6,5
Anetol (50-60%),
metilhavikol,
kamfen
10,5-17
Ajqon
(Hind
zirəsi)
“---”
2,0 -10,0
Timol və karvakrol
(35-67%) dipenten,
α-pinen, α-terpinen
15-30
Acı nanə
Quru yarpağı
və bütün
bitki
1,0 -3,5
Mentol (43,5-
64,7%) mentol efiri
və valeryan
turşusu
(4-7%),
L
və
α
metanol (6-20%)
-
Əsl
lavanda
Təzə çiçək
qrupu
0,7-1,6
Linalilasetat (30-
56%), linalol (10-
20%),
α-pinen bəzi
üzvi turşular
-