H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev

aktiv moddalar, suyuqlikning sirt tarangligini kuchaytiruvchi moddalar esa sirt 

noaktiv moddalar deb ataladi.
Shuni aytish kerakki, sirt-aktiv va sirt-noaktiv moddalardan tashqari shunday 

moddalar ham borki, ular suyuqlikka qo’shilsa, suyuqlikning sirt tarangligi

o’zgarmaydi. Bunday moddalar sirt farqsiz moddalar deyiladi. Bular qatoriga 
disaxarid va polisaxaridlar kiradi.


Gibbs tenglamasi. Adsorbsiya-o’z-o’zidan boradigan jarayon bo’lib, bunda 
erkin energiyaning, yoki sirt tarangligining qiymati kamayishiga olib boradi. Sirt
tarangligini o’lchash natijasida, adsorbsiyani ham o’lchab bo’ladi. Termodinamika 
qonunlaridan foydalanib, Gibbs suyuqlik sirtidagi adsorbsiya bilan suyuqlikning
sirt tarangligi orasida miqdoriy bog’lanish borligini 1876 yilda topdi va quyidagi 
tenglamani chiqardi:


dC

dx

RT

C

G




bu yerda G-erigan moddaning suyuqlik sirti birligiga yug’ilgan miqdori, C-eritma 

konsentratsiyasi, R-gaz konstantasi, T-absolyut temperatura,

dC

dx
-konsentratsiya 
o’zgarganda sirt tarangligining o’zgarishi.
Tenglamadan ko’rinib turibdiki, eritma konsentratsiyasi C-o’zgarganda sirt 

taranglik, ya’ni


kamaysa, 


dC

dx
manfiy, adsorbsiya G bu hol uchun musbat 
qiymatga ega bo’ladi. Boshqacha aytganda, modda suyuqlik sirtida adsorbilanadi.
Agar eritma konsentratsiyasining ortishi bilan suyuqlikning sirt tarangligi ko’paysa 


dC

dx
musbat qiymatga ega bo’ladi, lekin unda adsorbilanish sodir bo’lmaydi. 
Bunday eritmada erigan moddaning konsentratsiyasi suyuqlikning sirt qavatida
uning ichki qavatlardagiga qaraganda kam bo’ladi. 

---

---

70

Suyuqlikning sirt tarangligi va sirt-aktiv moddaning konsentratsiyasi 
orasidagi bog’liqlikni quyidagi grafikda ifodalash mumkin.

2-rasm. Suyuqlik sirt tarangligining modda konsentratsiyasiga bog’liqligi.

Shu grafikka asoslanib va Gibbs tenglamasidan foydalanib, har xil

konsentratsiyasidagi adsorbsiya miqdorini topish mumkin. 
Eritmalarning sirt tarangligi bilan ularning konsentratsiyalari orasidagi 

bog’lanish polyak olimi Shishkovskiy B.A. tenglamasi bilan ham ifodalanadi. Bu

olim 1909 yil tajriba orqali eritmaning sirt tarangligi va to’yingan yog’ 
kislotalarning konsentratsiyasi orasidagi bog’liqligini aniqladi va quyidagi
tenglamani chiqardi: 

0

-


=Bln(1+A∙C) 
bu yerda 


0

- toza erituvchining sirt tarangligi, 


- eritmaning sirt tarangligi, 

A va B – empirik konstantalar. Bu tenglamani Shishkovskiy Lengmyurdan 8 yil
avval kashf etgan. 3 – rasmda suvning sirt tarangligiga turli organic kislotalarning 
ta’sirini ko’rsatuvchi diagramma tasvirlangan. Rasmdan suvning sirt tarangligi
kislota konsentratsiyasining ortishi bilan kamayishini ko’rsatadi. 
3-rasm. Suvga turli kislotalar qo’shilganda suv sirt tarangligining kamayishi.

---

---

71

Diagrammadan ko’rinishicha, chumoli kislota boshqa organik kislotalarga 
qaraganda kam adssorbilanadi, lekin valerian kislota aksincha, suvning sirt
tarangligini eng ko’p pasaytiradi, demak, u ko’p adsorbilanadi. Boshqa kislotalar 
adsorbilanish jihatidan olganda, bu ikkala kislota orasida turadi.