178
4. Müəssisənin maddi-texniki-təhcizatın təhlili;
5. Məhsulun maya dəyərini xarakterizə edən göstəricilərin,
habelə istehsala əmək, material, yanacaq, elektrik enerjisi və digər
məsrəflərin təhlili; məhsulun maya dəyərinih aşağı salmması
ehtiyatlarmın ümumiləşdirilməsi;
6. Maliyyə nəticələrinin - mənfəət və zərərlərin, mənfəətin
bölüşdürülməsi və ondan istifadə edilməsinin, rentabelliyin təhlili;
7. İqtisadi həvəsləndirmə fondlannm yaradılması və bu
fondlardan istifadənin təhlili;
8. Maliyyə vəziyyətinin, maliyyə nəticəbrinin və ma-liyyə
sabitliyinin təhlili.
Beləliklə,
subyektlərin
təsərrüfat-maliyyə-kommersiya
fəaliyyəti prosesində daxili ehtiyat mənbəbrinin aşkar edilməsi,
biznes-planlarm, sifarişlərin, öhdəliklərin yerinə yetirilməsi və
onunla
əlaqədar
maiiyyə
nəticələrinin
obyektivcəsinə
qiymətləndirmək məqsədi ilə onların təsəfrüfat fəaliyyətinin tam,
hərtərəfli, qarşılıqlı əlaqəli surətdə öyrənilməsi üsullarının
məcmusu təsərrüfat fəalliyyəti təhtilinin metodunu təşkil edir.
Beynəlxalq uçot sisteminə əsasən iqtisadi təhlil işlərində ən
çox istifadə olunan üsullar aşağıdakılardır:
1. Müqayisə üsulu;
2. Orta kəmiyyətlər üsulu;
3. Nisbi kəmiyyətlər üsulu;
4. İndek üsulu;
5. Zəncirvari yerdəyişmə üsulu;
6. Qruplaşdırma üsülu;
7. Balans əlaqələndirmə üsulu;
İqtisadi təhlildə bir çox müxtəlif üsullardan istifadə edilir.
Həmin üsullar iki cür qruplaşdırmaq olar: birincisi ənənəvi
üsullar; ikincisi iqtisadi-riyazi üsullar. Ənənəvi üsullara ”
müqayisə (qrafik, balans, orta və nisbi kəmiyyətlər, analitik
qruplaşma), determinləşmiş amilli təhlil (zəncirvari yerdəyişmə,
indeks metodu, mütləq fərq, nisbi fərq, inteqral, mütənasib bölgü)
və s. aiddir.
İqtisadi-riyazi üsullara - adi riyazi metod, riyazi təhlilin
klassik metodu, riyazi proqramlaşdırma metodu, iqtisadi
kibernetika, evristik metod və s.
179
Konkret iqtisadi proses və hadisələrin tədqiqində bu
üsulların hansının və necə tətbiq olunmasma xüsusi diqqət
yetirüməlidir.
Müqayisə üsulu. Bu üsul iqtisadi təhlildə proses və
hadisələrin tədqiqinin əksər pillələrində tətbiq edilir. Ənənəvi üsul
olan müqayisəli təhlilin mahiyyətini nəzərdən keçirək. Müqayisə
dərketmənin elmi metodudur. Onu həyata keçirmək üçün qeyri-
məlum (öyrənilən) hadisə, predmet, proses artıq məlum olan
əvvəlcə öyrənilmişlərlə tutuşdurulur. Müqayisə yolu ilə ümumi və
spesifık iqtisadi proseslərin inkişaf qanunauyğunluqları öyrənilir,
təsərrüfat fəaliyyətinin əsasən aşağıdakı situasiyalan müqayisə
edilir:
- biznes-planın yerinə yetirilmə səviyyəsini müəyyəh etmək
üçün plan və faktiki göstəricilər;
- iqtisadi proseslərin inkişaf tendensiyasmı müəyyən etmək
üçün cari ilin faktiki göstəricilərini ötən ilin faktiki göstəriciləri ilə;
- məsariflərə qənaəti və ehtiyatlara qənaət edə biləcək
texnologiyanı tətbiq etmək məqsədilə faktiki göstəriciləri
normativ göstəricibri ilə;
- təhlil aparılan müəssisələrin göstəricilərini qabaqcıl
müəssisələrin göstəriciləri ilə;
- təhlili aparılan müəssisənin göstəricilərini iqtisadi-riyazi
model ilə;
- ən optimal variantı müəyyən etmək üçün idarəetmə
qərarlarının müxtəlf variantları ilə.
Müqayisə üsulu çox qədim tarixə malik, ən geniş yayılmış,
nəinki iqtisadiyyat eimində, hətta belə bir çox elmi sahələrdə
istifadə olunan bir üsuldur.
5.2.Beynəlxalq audit və onun iqtisadi inkişafda rolu
Bilindiyi kimi auditin əsas məqsədi şirkətin mühasibat
(maliyyə) hesabatlarının düzgünlüyünü və onların apardıqları
fəaliyyətlərin qanunvericiliyə uyğunluğunun yoxlanılmasıdır.
Bizim tərəfimizdən aparılacaq audit əsasən aşağıdakıları əhatə
edir:
1. Hesabatların düzgünlüyünün müəyyən edilməsi
180
2. Xərclərin, gəlirlərin və maliyyə nəticəsinin uçotda və
hesabatda dolğun və dəqiq əks etdirilməsinin yoxlanılması
3. Uçotun aparılması və hesabatların tərtibi qaydalarınının
qanunvericiliyə uyğunluğunun müəyyən edilməsi
4. Aktivlərin,
Öhdəliklərin
və
Xüsusi
kapitalın
qiymətləndirilməsi metodologiyasına əməl olunmasına
nəzarət
5. Əsas və dövriyyə vəsaitlərindən, maliyyə ehtiyatlarından və
borc mənbələrindən istifadənin yaxşılaşdirma imkanlarının
üzə çıxarılması
6. Digər
məsləhətlərin
verir.
Latıncadan tərcümədə "dinləyir", "dinləyici", "qulaq asan"
mənasını verən "audit" (auditing) anlayışının 2000 ildən artıq yaşı
olsa da, müasir anlamda auditor xidməti sırf bazar münasibətləri
sferasının məhsuludur və mahiyyət etibarı ilə təsərrüfat
subyektlərində maliyyə (mühasibat) hesabatının neytral qurum
(şəxs) tərəfindən müstəqil yoxlanılmasını bildirir.
Beynəlxalq təcrübəsi göstərir ki, bazar münasibətləri əsasında
qurulan iqtisadiyyatda müxtəlif tərəflər arasında mənafe
ayrılığının meydana çıxdığı hər bir halda müstəqil nəzarət
funksiyasına - auditə zəruri tələbat yaranır. Bu, ən əvvəl,
müəssisənin idarə edilməsi ilə bilavasitə məşğul olanların
(müdiriyyətin, menecerlərin) mənafeyi ilə müəssisənin fəaliyyətinə
sərmayə
qoyanların
(mülkiyyətçilərin,
səhmdarların,
investorların)
mənafeyi
arasında
müəyyən
fərqlərin
mövcudluğundan irəli gəlir. Marağı olan tərəfin müəyyən
səbəblər üzündən maraqlarını özünün müdafiə etməyə imkanı
olmadıqda və müəssisənin fəaliyyətinə nəzarət edə bilmədiyi
hallarda üçüncü tərəfin, yəni auditin zəruriliyi meydana çıxır.
Keçmiş SSRİ dövründə bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatı, o
cümlədən Azərbaycan iqtisadiyyatı planlı iqtisadiyyat idi,
mərkəzləşdirilmiş qaydada təşkil olunur və idarə edilirdi. Təbii ki,
bu halda hansısa tərəflərin mənafeləri arasında ziddiyyətlərin
mövcudluğundan, yaxud həmin mənafelərin müdafiəsini təşkil
etmək
zərurətindən
söhbət
gedə
bilməzdi.
Bazar münasibətlərinə əsaslanan iqtisadiyyatda isə sahibkarlıq,
müxtəlif mülkiyyət növləri, mal və kapitalın dövriyyəsi,
Dostları ilə paylaş: |