187
operatorlar və s.-dən ibarət xüsusi analitiklər kollektiv təşkilini və
s.
Iqtisadi təhlil geniş mənada təkcə stoxostik amilli təhlil
sında deyil, həm də hər şeydən əvvəl amilli təhlildir. Amilli
təhlildə tədqiqat obyekti kimi istifadə olunan iqtisadi göstəricilər
nəticə göstəriciləri adlanır. Nəticə göstəriciləri kimi məsələdə
iştirak edən göstəricilər, yəni onun hərəkətini təyin edən
göstəricilər amillər göstəriciləri adlanır. İqtisadi təhlil hər şeydən
əvvəl amilli təhlildir.
Amilli iqtisadi təhlil dedikdə ilkin amillər sistemindən
tədricən son amillər sisteminə keçilməsi, nəticə göstəricilərinin
dəyişməsinə təsir göstərən kəmiyyətcə ölçülən, birbaşa amillərin
tam komplektinin açılması kimi başa düşülür.
Birbaşa amilli təhlil öz növbəsində aşağıdakı hissələrə
ayrılır:
- determinləşdirilmiş amilli təhlil;
- qeyri amilli təhlil (sintez);
- stoxastik təhlil;
- bir pilləli təhlil;
- zəncirvari yerdəyişmə təhlili;
- statistik məkan amilli təhlil;
- dinamik təhlili;
- məkan amilli təhlili;
- müvəqqəti təhlil;
- cari iqtisadi təhlil;
- operativ təhlil;
- perspektiv iqtisadi təhlil;
Beynəlxalq təçürbədə birbaşa amilli təhlil zamanı nəticə
göstəricilərinin, yaxud proseslərin dəyişməsinə təsir göstərən ayrı-
ayrı amillər aşkar nəticə göstəriciləri və müəyyən amillər
komplekləri arasında determinləşdirilmiş (funksional) yaxud
stoxastik asılılıq formaları təyin edilir və nəhayət iqtisadi nəticə
göstəricilərinin
dəyişməsində
ayn-ayrı
amillərin
rolu
aydınlaşdırılır.
Ümumi qayda olaraq göstəricilər arasındakı əlaqələrin
asılılığına görə determinləşdirilmiş və stoxastik amilli təhlillər
biri-birindən fərqləndirilir.
188
Determinləşdirilmiş funksional əlaqə dedikdə-müəyyən
qeyri-təşadüfi nəticə əlamətinin mahiyyətinin amilləri əlamətinin
mahiyyətilə tam uyğun gəlməsi başa düşülür. Stoxastik əlaqə bir
çox nəticə əlamətinin mahiyyətinin hər bir amilin əlamətinin
mahiyyətilə uyğunluğudur. Elə buna görə də iqtisadi təhlilin
üsulları və qaydaları determinləşdirilmiş amilli təhlil metoduna və
stoxastik amilli təhlil metoduna ayrılır. Amilli təhlil üsulunu
amillər və nəticə göstəriciləri arasındakı əlaqə formalarma uyğun
olaraq aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar.
Beynəlxalq
təçürbədə
amilli
təhlil
metodu
həm
determinləşdirilmiş amilli təhlil üsulunu və həm də stoxastik
amilli təhlil üsulunu əhatə edir. Determinləşdirilmiş amilli təhlil
üsuluna - zəncirvari yerdəyişmə; mütləq və nisbi fərq üsulu;
yerləşdirilməmiş qalıqların adi üstəgəlinməsi; yekun fərqlərinin
müəyyən edilməsi; loqarifmik; inteqral, indeks və işgüzar iştirak
üsulu aiddir.
Stoxastik amilli təhlil üsuluna - korrelyasiya; dispersiya;
çoxölçülü amilli təhlil və klaster təhlili aiddir. Müxtəlif qruplar
üzrə sadəcə olaraq üsulların sadalanması göstərir ki, onların
hamısı müxtəlif dərəcəli mürəkkəb riyazi aparatın tətbiqini tələb
edir.
Analitik
metodlar
tətbiq
olunan
instrumentlərin
mürəkkəbliyindən asılı olaraq adi riyazi və ali riyazi metodlarına
ayrılır.
Adi riyazi metodlar ehtiyatlara tələbatın əsaslandırılması,
istehsala məsariflər, biznes-planın işlənməsində, layihlərin
hazırlanmasında, balans hesablarının və s. hesablanmasında
isifadə edilir.
Klassik ali riyazi metodunun müstəqil şəkildə verilməsi
onun tədqiqat işlərində riyazi statistik və riyazi metodları ilə birgə
tətbiqindən əlavə ayrılıqda istifadə edilməsindən irəli galir. Elə
buna görə də bir çox iqtisadi göstəricilərin səviyyəsinin
dəyişməsinin
amilli
təhlilinin
differensiallaşma
və
inteqrallaşmanın köməyi ilə həyata keçirmək mümkündür.
Optimallıq
nöqteyi-nəzərindən
bütün
iqtisadi-riyazi
metodlar (üsullar) iki qrupa - optimallaşdırılmış və
optimallaşdırılmamış qruplara ayırırlar. Əgər tətbiq edilən metod
189
nəzərdə tutulmuş optimallıq meyarını müəyyən etməyə imkan
verirsə həmin optimallaşdırılmış metod qrupuna aid edilir.
Axtarışlar optimallıq meyarı tətbiq olunmadığı şəritində həyata
keçirildikdə həmin metod optimallaşdırılmamış metod adlanır,
Qeyd olunan metodların çoxcəhətliliyi tədqiqatçıya
tədqiqatın müxtəlif növlərinın seçilməsinə geniş imkanlar verir.
Təhlilin məqsədindən asılı olaraq tədqiqatçı bu və ya digər ,
üsulu, metodu tətbiq etməklə öz məqsədlərinə nail ola bilər.
Qeyd olunduğu kimi iqtisadi təhlildə riyazi metod kimi
determinləşdirilmiş və stoxastik metodlardan da geniş istifadə
edilir.
Məhdudiyyət şərtləri və məqsəd funksiyasının parametrləri
tam, dəqiq kəmiyyətlərlə ifadə olunan modelə determinləşdirilmiş
model deyilir.
Məhdudiyyət şərtləri və ya məqsəd funksiyalı ehtimal
xarakteri daşıyan modelə staxostik model deyilir.
Birbaşa, determinləşdirilmiş amilli təhlilə aşağıdakılar misal
ola bilər:
1.
Əmək məhsuldarlığı və işçilərin sayının məhsul
istehsalının həcminə təsirinin təhlili. Bu zaman funksional əlaqə
forması
z
x
y
olur. Burada у - məhsulun həcmini; z, x ”amilləri göstərir.
2. Mənfəətin həcminin, əsas istehsal fondları və dövriyyə
vəsaitlərinin dəyərinin rentabellik səviyyəsinə təsirinin təhlili.
Burada funksional əlaqə forması
r
z
x
y
olur.
Bu formulada y - rentabellik səviyyəsini, z və r müvafıq amilləri
göstərir. Birbaşa determinləşdirilmiş amili təhlil təsərrüfat
fəaliyyətinin təhlilində daha geniş istifadə olunur.
İndi də birbaşa stoxastik amilli təhlil zamanı məsələnin
qoyuluşu xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək. Əgər birbaşa
determinləşdirilmiş amilli təhlildə təhlil üçün ilkin məlumatlar
konkret sayda verilirsə, birbaşa stoxastik amilli təhlil zamanı isə
onlar seçmə yolla verilir. Stoxastik amilli təhlil zamanı məsələnin
həlli aşağıdakıları tələb edir:
Dostları ilə paylaş: |