193
2
n
1
2
12
2
11
a
a
a
a
a
a
...
y
olmaqla son amillər sistemi
i
x
y
formasında olmalıdır.
2. Amillər sisteminin genişləndirilməsi metodu. Burada
ilkin amillər sistemi
2
1
a
a
y
şəklində olur. Əgər kəsirin sürəti və
məxrəcini eyni bir ədədi vurmaqla «genişləndirsək, onda yeni
amillər sistemi alarıq».
....
y
2
1
1
2
1
a
e
e
d
d
c
c
b
b
a
...
bcde
a
...
bcde
a
yeni multiplikativ model forması
2
1
a
a
y
-dir.
3. Amillər sisteminin qısaldılma metodu. İlkin amillər
sistemi
2
1
a
a
y
şəklindədir. Əgər kəsirin sürət və məxrəcini eyni
bir ədədə bölsək, o zaman yeni-amillər sistemi alarıq (bu zaman
təbiidir ki, amillərin ayrılması qaydasına əməl olunmalıdır).
21
11
b
2
a
b
1
a
a
a
y
Bu halda son amillər sisteminin
2
1
x
x
y
formasını alırıq.
Beləliklə təsərrüfat fəaliyyəti göstəricilərinin öyrənilən
səviyyəsinin formalaşması üzrə mürəkkəb proseslər və onları
təşkil edən amilləri müxtəlif üsullarla hissələrə ayırmaqla amillər
sisteminin determinləşdirilmiş modelində əks etdirlmək olar.
Məsələn, buraxılan u məhsulun həcminin əmələgəlmə
prosesini tədqiq edərkən təhlil üçün aşağıdakı determinləşdirilmiş
amillər sistemindən istifadə etmək olar:
Statik modeldə (a)
7
6
5
3
1
4
3
1
2
1
x
x
x
x
x
y
.
a
.
3
x
x
x
y
.
a
.
2
x
x
y
.
a
.
1
Dinamik modeldə (b)
7
6
5
2
1
y
4
3
1
y
2
1
y
i
i
i
i
i
z
.
b
.
3
i
i
i
z
.
b
.
2
i
i
z
.
b
.
1
burada
u - məhsulun həcmini;
194
x
1
- işləyənlərin sayını;
x
2
- təhlil edilən dövrdə orta illik işçi hesabı ilə əmək
məhsuldarlığını;
x
3
” işləyənlərin tərkibində fəhlələrin xüsusi çəkisini;
x
4
- təhlil edilən dövrə bir fəhlə hesabı ilə əmək məhsuldarlığını;
x
5
- iş günündən istifadə əmsalını;
x
6
“ iş saatından istifadə əmsalını;
x
7
- bir fəhlə hesabı ilə orta saatlıq əmək məhsuldarlığını;
z
y
- məhsulun həcminin dəyişməsinin ümumi indeksini;
i
1
i
2.....
i
7
- amillər indeksini göstərir.
1-3 modellər ümumi göstərici kimi məhsulun həcminin
dəyişməsinə
təsir
göstərən
amillərin
detallaşdınlmasının
ardıcıllıqla əks etdirir. Təsərrüfat fəaliyətinin digər göstəriciləri
üçün anoloji qaydada model qurmaq olar.
Amillər sisteminin determinləşdirilmiş modelləşdirilməsinə
əsasən iqtisadi göstəricilərin ilkin formulu üçün həmin
göstəricilərin digər amil-göstəricilərilə nəzəri cəhətdən ehtimal
olunan birbaşa əlaqələrini tamamilə oxşar şəkildə qurmaq imkanı
yaranır. Amillər sisteminin determinləşdirilmiş modelləşdirilməsi
iqtisadi göstəricilərin formal əlaqəbrinin sadə və faydalı vasitəsi
hesab edilir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi əhatə etdiyi informasiyanın
dəqiqliyinə görə iqtisadi-riyazi modellər - determinik və stoxastik
modellərə bölünür. Məhdudiyyət şərtləri və məqsəd funksiyasının
parametrləri tam dəqiq və kəmiyyətlərlə ifadə olunan modeb
determinləşdirilmiş model deyilir. Məhdudiyyət şərtləri və ya
məqsəd funksiyalı ehtimal xarakteri -daşıyan modelə stoxastik
model deyilir.
Amillər sisteminin determinləşdirilmiş modelləşdirilməsi
birbaşa əlaqənin amillər dairəsində məhduddur. İqtisadi
göstəricilərin kəmiyyətcə dəyişməsinin genişlənməsini yalnız
kütləvi təcrübəyə əsaslanan məlumatların stoxastik təhlillə
aydınlaşdırmaq mümkündür.
Stoxastik təhlil amillərin dolayı əlaqələrinin öyrənilməsinə
yönəldilir. Buradan determinləşdirilmiş və stoxastik təhlilin
əlaqəsinə dair elə nəticə çıxır ki, stoxastik təhlil köməkçi xarakter
daşıdığı üçün birbaşa əlaqəbri birinci növbədə öyrənmək lazımdır.
195
Deməli, stoxastik təhlil amillərin determinləşdirilmiş təhlilinin
dərinləşdirilməsində vasitəçi kimi çıxış edir.
Təsərrüfat fəaliyyətinin ayrı-ayrı tərəflərinin qarşılıqlı
əlaqəsinin amillər sisteminin stoxastik modelləşdirilməsi iqtisadi
göstəricilərin
mənasının
müxtəlif
şəkildə
dəyişməsinin
qunanauyğunluğunun ümumiləşdirilməsinə, yeni amillərin
kəmiyyət xarakteristikasına və təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə
istinad edir. Əlaqələrin kəmiyyət parametrləri məcmu rüfat
obyektlərinin öyrənilən göstəricilərinin müqayisəsinə əsasən aşkar
edilir. Beləliklə, stoxastik modelləşdirmənin birinci ilkin şərti
tədqiqatın yekununun tərtib edilməsinin mümkünlüyü hesab
edilir. Yeni müxtəlif şəraitdə bu və ya digər hadisənin
parametrinin təkrarən ölçülməsinin mümkünlüyü hesab
olunur.
Determinləşdirilmiş amilli təhlil zamanı müvafıq əsas
kateqoriyalarin əlaqəsi sabit olduğu üçün öyrənibn hadisələrin
modeli təsərrüfat obyektləri və dövrlər üzrə dəyişmir. Yalnız
müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı təsərrüfatın, yaxud bir təsərrüfatın
fəaliyyətinin nəticələrinin müqayisə edilməsi zəruriyyəti zamanı
modelə əsasən aşkara çıxarılmış analitik nəticələrin kəmiyyətinin
müqayisə edilməsi haqqında məsələ meydana çıxa bilər.
Stoxastik təhlildə real modelin əldə edilməsi üçün zəmin
yaradan təcrübi məlumatların məcmuuna əsasən tərtib olunan
modelin özü bütün ilkin tədqiqat hüdudunda əlaqələrin kəmiyyət
xarak teristikasına uyğun gəlir. Bu o deməkdir ki,
göstəricilərin mənasının müxtəlif formada dəyişdirilməsi ,
hadisələrin keyfiyyət tərəfınin bir mənalı müəyyənlik hüdudunda
baş verməlidir. Deməli, əlaqələrin modelləşdirilməsinin stoxastik
üsulunun tətbiq olunmasının ikinci ilkin şərti yekunun keyfiyyət
eyniliyidir.
İqtisadi
göstəricilərin
dəyişməsinin
öyrənilmiş
qanunauyğunluğu gizli formada olur. O, tədqiqat nöqteyi-
nəzərincə variasiya göstəricilərinin təsadüfi komponentləri ilə
birləşir. Böyük ədədlər qanunu sübut edir ki, yalnız böyük cəmdə
qanunauyğun əlaqələr sabit təsadüfı uyğunluq kimi çıxış edir.
Buradan da stoxastik təhlilin üçüncü ilkin şərti - yəni öyrənilən
qanunauyğunluğu kifayət qədər etibarlı və dəqiq aşkar etməyə
Dostları ilə paylaş: |