190
1. Nəticə göstəricilərinə təsir göstərən əsas amillərin aşkar
edilməsi üçün dərin iqtisadi tədqiqatin aparılmasıni;
2. Öyrənilən göstəricilərin amilbr kompleksi ilə həqiqi
əlaqəsini daha düzgün əks etdirən reqresiya növünün seçilməsini;
3. Hər bir amilin nəticə göstəricilərinə təsirini müəyyən
etməyə imkan verən metodun işlənilməsini.
Əgər birbaşa determinləşdirilmiş təhlilin nəticəsi dəqiq və
eynimənalı (birmənalı) almırsa, onda birbaşa stoxastik təhlilin
nəticəsi bəzi ehtimallıqla alınır. Birbaşa stoxastik amilli təhlilə
əmək məhsuldarlığı və digər iqtisadi göstəricilərin reqresiya
təhlilini misal göstərmək olar.
Iqtisadi təhlildə göstəricilərin detallaşdırılması, onların
tərkib hissələrə bölüşdürülməsi kimi tapşırıqlarindan başqa bir
sıra iqtisadi xarakterli göstəricilərin kompleks əlaqələndirilməsi,
yəni nəzərdən keçiribn bütün iqtisadi göstəriciləri-arqumentləri
özündə əks etdirən funksiyalarm qoyuluşu kimi bir qrup
məsələlər tələb olunur. Beb halda, əks tapşırıq da verilir, yəni
kompleksdəki bir sıra göstəricilərin birləşdirilməsi tapşırığı verilir.
Fərz edək ki, müəyyən iqtisadi prosesləri (
) xarakterizə
edən
x
1
,x
2
,...,x
n
göstəricilər
komplekti
verilmişdir.
Bu
göstəricilərin hər biri
prosesini birtərəfli xarakterizə edir. Bu
luüda bütün göstəricilərin (x
1
,x
2
,...,x
n
) əsas xarakteristikalarını
yaxud komplekt göstəricibrinin müəyyən hissəsini özündə əks
etdirən
prosesinin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq f(x
i
)
funksiyasının qurulması tələb olunur. Tədqiqatın məqsədindən
asılı olaraq f(x
i
) funksiyası statistik yaxud dinamik prosesləri
xarakterizə etməlidir. Belə məsələlərin qoyuluşu əks təsirli amilli
təhlil adlandırılır.
Əks təsirli amilli təhlil məsəlılıri determinləşdirilmiş və
stoxastik məsələlər ola bilər. Determinləşdirilmiş əks təsirli amilli
təhlil məsələlərinə istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin kompleks
qiymətləndirilməsi, habelə riyazi proqramlaşdirma, o cümlədən
xətti proqramlaşdırma məsələlərini aid etmək olar. Stoxastik əks
təsirli amilli təhlil məsələsinə isə məhsul buraxılışını həcmi ilə
istehsal hətərəfləri arasında asılılığı müəyyən edən istehsal
funsiyalarını misal göstərmək olar.
Iqtisadi göstəriciləri yaxud-prosesləri daha dəqiq tədqiq
191
etmək üçün təkcə birpilləli təhlil aparmaqla kifayətlənmək olmaz.
Həm də zəncirvari yerdəyişmə amilli təhlil, yəni statistik (məkan)
və dinamik (məkan və zaman) təhlili də aparmaq lazımdır.
Fərz edək ki, «u» iqtissadi göstəricisi və ona təsir göstərən
x
1
,x
2
,...,x
n
amilləri tədqiq edilir. Tədqiqatm məqsədindən asılı
olaraq «u» göstəricisinin hərəkəti amilli təhlilin metodlarının biri
ilə təhlil edilir. Əgər x
1
,x
2
,...,x
n
funksiyaları daha ilkin
amillərdirsə, onda «u»-i təhlil etmək üçün x
1
,x
2
,...,x
n
-nin
hərəkətini aydınlaşdırmaq lazımdır. Bunun üçün amillər
aşağıdakı kimi detallaşdırılır:
E
2
1
n
n
k
2
1
1
2
n
2
1
1
1
P
,...,
P
,
P
l
x
..........
..........
..........
,...,
z
,
z
l
x
z
,...,
z
,
z
l
x
Amillərin detallaşdırılmasını daha da dərinləşdirmək olar.
Bundan sonra «u» göstəricisinin nəticəsini xarakterizə etmək üçün
tədqiqatın nəticəsi tez sintez edilərək amilli təhlil məsələsi geriyə
həll edilir. Tədqiqatın beb metodu amilli təhlilin statistik
zəncirvari yerdəyişmə metodu adlanır.
Amilli iqtisadi təhlil məkan və ya vaxt (zaman) daxilində
ayrı-ayrı mənbələr üzrə təsərrüfat fəaliyyətinin formalaşan
nəticəsinə
amillərin
təsirinin
aydınlaşdırılmasına
istiqamətləndirilə bilər. Bir halda məkan amilli təhlil vasitəsilə
müəssisə kollektivinin iş şəraiti və onun səviyyəsi, həmin səviyyəni
təyin edən müsbət və mənfi amillər aydınlaşdırılır, deməli, istehsal
kollektivinin işinin yekunlaşdırılması məkan amilli təhlilin tipik
vəzifəsidir.
Təsərrüfat fəaliyyəti göstəricilərinin dinamik sıralarının
təhlil edilməsi, onu təşkil edən sıraların səviyyəsinin hissələrə
ayrılması (inkişafın əsas xətti - mövsümi yaxud dövrü, geniş
təkrar istehsal ilə əlaqəli və s.) vaxt (zaman) amilli təhlilin
vəzifəsidir. Amilli təhlilin vəzifələrinin təsnifləşdirilməsi bir çox
iqtisadi məsələlərin qoyuluşunu nizama salır, onların həllində
ümumi qanunauyğunluğun aşkara çıxarılmasına imkan verir.
Əgər məsələnin qoyuluşü yuxarıda göstərilən təsnifatın bu və ya
digər tipinə aid deyilsə, onda mürəkkəb iqtisadi prosesləri tədqiq
192
edərkən məsələnin qoyuluşunu uyğunlaşdırmaq (kombinasiya
etmək) mümkündür.
İqtisadi hadisələrin və proseslərin riyazi modelləşdirilməsi
iqtisadi təhlilin ən mühüm vasitəsidir. O, tədqiqat aparılan obyekt
haqqında dəqiq təsəvvür əldə etməyə, onun daxili quruluşu və
xarici əlaqələrini kəmiyyətcə təsvir etməyə və xarakterizə etməyə
imkan verir. Model idarəetmə (tədqiqat) obyektinin şərti
obrazıdır. İdaraetmənin (tədqiqatın) səmərəliliyini yüksəltmək
məqsədilə model idarəetmə subyektləri üzrə qurulur.
Bu
da
obyektin
tam
xarakteristikasını,
yəni
xüsusiyyətini, struktur və funksional parametrlərini, onların
qarşılıqh əlaqələrini və asılılığını hərtərəfli əks etdirməyə imkan
verir.
Obyektin qabaqcadan öyrənilməsinə əsaslanaraq modelin
qurulması, mühüm səciyyəvi xüsusiyyətlər üzrə onun fərqlənməsi,
modelin eksperimental, yaxud nəzəri təhlili, nəticənin obyekt
haqqındakı məlumatlarla müqayisə edilməsi, modelə düzəliş
edilməsi modelləşdirmə metodunun məzmununu təşkil edir.
Beynəlxalq uçota əsasən iqtisadi təhlil işində əsas etibarilə
riyazi modeldən istifadə olunur. Öyrənilən iqtisadi proses və
hadisələrin modeli ona xas olan daxili qanunauyğunluqlar,
qarşılıqlı əlaqə və asılılıqlar riyazi dildə funksiya, bərabərlik,
bərabərsizlik, qrafik, sxem və s. şəkildə yazılır.
Riyazi modellər kəmiyyət xarakteristikasına görə fərqlidır:
1. Ədədi modellər.
1.
Məntiqi modellər.
2.
Qrafik modellər.
Formal nöqteyi-nəzərindən amillər sisteminə daxil edilən amillər
kəmiyyətcə ölçülə bilinən olmalıdır. Bu amillər sisteminin
aşağıdakı modelləşdirmə üsulları vardır.
1. Amillər sisteminin uzadılması metodu:
2
1
a
a
y
ilkin amillər sistemini təşkil edir. Əgər a
i
”i ayrı-ayrı toplanan
amillərin məbləği formasında nəzərdə tutsaq, zaman onda
a
1
= a
11
+ a
12
+a
13
+... + a
1n
alarıq, o zaman
Dostları ilə paylaş: |