196
imkan verən olduqca ahəngdar məcmuu tədqiqat aparılması
imkanı yaranır. Modelin etibarlı və dəqiqlik səviyyəsi istehsal-
təsərrüfat fəaliyyətinin idarə edilməsində modeldən istifadənin
praktik məqsədləri üçün müəyyən edilir.
Göstəricilər səviyyəsinin müxtəlif şəkildə göstərilməsinin
kütləvi məlumatlan arasında iqtisadi göstəricilərin kəmiyyət
parametrlərini aşkar etməyə imkan verən metodların mövcudluğu
stoxastik yanaşmanın dördüncü ilkin şərtidir. Tətbiq olunan
metodların riyazi aparatı bəzən modelləşdirilən emprik materiala
spesifık tələblər irəli sürür. İrəli sürülən tələblərin yerinə
yetirilməsi metodların tətbiqi və alınan nəticələrin doğruluğunun
vacib ilkin şərtidir.
Stoxastik amilli təhlilin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,
belə təhlil zamanı keyfıyyət (nəzəri) təhil yolu ilə modeli qurmaq
olmaz, mütləq emprik məlumatlarm kəmiyyət təhlili lazımdır.
İqtisadi tədqiqatlarda təsərrüfat hadisələri və proseslərinin
stoxastik modelləşdirilməsinin aşağıdakı riyazi-statistik metodları
tətbiq edilir:
1. Göstəricilər arasında əlaqə və korrelyasiyamn
qiymətləndirilməsi;
2. Əlaqələrin statistik mənasının qiymətləndirilməsi;
3. Reqressiya təhlili;
4. İqtisadi göstəricilərin dövrü dəyişməsi parametrlərinin
aşkar edilməsi;
5. Çoxsaylı müşahidəbrin qruplaşdırılması;
6. Dispersiya təhlili;
7. Müasir amilli (komponentli) təhlil;
8. Transformasiya təhlili.
Hər
bir
subyektin
təsərrüfat
fəaliyyətinin
təhlili
metodikasına riyazi-statistik metodlann daxil edilməsi zərurəti
metodların köməyi ilə həll edilən kəmiyyət (statistik)
məsələlərinin əhəmiyyətindən asılıdır.
İqtisadi təhlildə aşağıdakı daha tipik məsələləri ayırmaq
olar:
1.
İqtisadi göstəricilərin əlaqəsinin mövcudluğu, istiqaməti
və intensiviliyinin öyrənilməsi;
2.
Iqtisadi hadisələrin amillərinin təsnifləşdirilməsi;
197
3. Göstəricilər arasındakı əlaqənin analitik formasının
aşkar edilməsi;
4. Göstəricilərin səviyyəsinin dəyişməsi dinamikasının
səlisləşdirilməsi;
5. Göstəricilər səviyyəsinin qanunauyğun dövrü dəyişməsi
parametrlərinin aşkar edilməsi;
6. Təsərrüfatların (birliklərin, müəssisələrin və onların
bölmələrinin) növbələşdirilməsi və təsnifatı;
7. İqtisadi hadisələrin ölçüsünün (mürəkkəliliyinin,
çoxcəhətliliyinin) öyrənilməsi;
8. Daha informatik (ümumiləşdirici) sintetik
göstəricilərin aşkar edilməsi;
9. Iqtisadi göstəricilər sistemində əlaqələrin daxili
strukturunun öyrənilməsi;
10. Müxtəlif yekunlarda əlaqələrin strukturunun müqayisə
edilməsi.
Ümumiləşdirici göstəricilərə amillərin təsirinin indeks
metodu ilə təyin edilməsi. Statistik, planlaşdırma və təsərrüfat
fəaliyyətinin təhlilində ümumiləşdirici göstəricilərin dəyişməsi
dinamikasında
ayrı-ayrı
amillərin
rolunun
kəmiyyətcə
qiymətləndirilməsinin əsasını indeks modeli təşkil edir.
Müəssisədə məhsul buraxılışı həcminin işçilərin sayından və
onların əmək məhsuldarlığından asılılığını öyrənərkən indekslərin
aşağıdakı qarşılıqlı əlaqə sistemindən istifadə etmək olar:
D
R
N
R
D
R
D
R
D
R
D
N
R
D
R
D
N
J
J
J
J
J
1
0
1
1
0
0
1
0
0
0
1
1
Burada:
J
N
- məhsul buraxıhşının həcminin dəyişməsinin ümumi indeksini;
J
R
- işləyənlərin sayının dəyişməsinin fərdi (amillər) indeksini;
J
D
- işləyənlər hesabı ilə əmək məhsuldarlığının amillər indeksini;
D
0
, D
1
- müvafıq olaraq bazis və hesabat dövründə bir nəfər
işləyən hesabı ilə orta illik əmtəəlik məhsul istehsalını;
R
0
; R
1
, - müvafıq olaraq bazis və hesabat dövründə istehsal
heyətinin orta illik siyahı sayını göstərir.
198
Həmin düsturlar göstərir ki, məhsul buraxıhşı həcminin
ümumi nisbi dəyişməsi iki amilin təsiri nəticəsində, yəni işçilərin
sayının və onların əmək məhsuldarlığının nisbi dəyişməsi
nəticəsində əmələ gəlir. Statistika təcrübəsində qəbul edilən həmin
düsturlar amillər indeksini əks etdirir. Onun mahiyyətini
aşağıdakı kimi izah etmək olar.
Əgər ümumiləşdirici iqtisadi göstərici kəmiyət və keyfıyyət
göstərici ” amillərin hasilini əks etdirirsə, onda kəmiyyət amilinin
təsirini təyin edərkən keyfiyyət göstəricisi bazis səviyyəsində
yazıhr, keyfıyyət amilinin təsirini təyin edərkən kəmiyyət
göstəricisi hesabat dövrü səviyyəsində yazılır.
İndeks metodu ümumiləşdirici göstəricilərin həm nisbi və
həm də mütləq kənarlaşmalarını amillər üzrə ayırmağa imkan
verir.
Bizim misalımızda birinci formula müəssisənin əmtəəlik
məhsul buraxılışının həcmi üzrə ümumi göstəricinin mütləq
kənarlaşma kəmiyyətini hesablamağa imkan verir:
0
0
1
1
T
R
D
R
D
N
Burada
T
N
- təhlil olunan dövrdə əmtəəlik məhsul
buraxılışının mütləq artımını göstərir.
Bu kənarlaşma işçilərin sayının və onların əmək
məhsuldarlığının dəyişməsinin təsiri nəticəsində əmələ gəlmişdır.
Bu amillərdən hər birinin məhsul buraxılışnın ümumi həcminin
dəyişməsinə ayrı-ayrılıqda təsirini hesablayan zaman onlardan
birinin təsiri kənarlaşdırılır.
Yuxarıda göstərilən 2-cü düsturda veribn şərtə uyğun gəlir.
Burada birinci vuruqda əmək məhsuldarlığının, ikinci vuruqda
isə işçilərin sayının təsiri kənarlaşdırılır. Beləliklə, işçilərin sayının
dəyişməsi nəticəsində məhsul buraxılışı həcminin artımı 1-ci
vuruğun surət və məxrəci arasindakı fərq kimi hesablanılır:
1
0
1
1
T
R
D
R
D
N
indekslər
nəzəriyyəsi
ikidən
çox
amil
olduqda
ümumiləşdirici göstəricinin mütləq kənarlaşmasına təsir edən
amillərin aynlmasnın ümumi metodikasını vermir. Belə məsələnin
həlli üçün zəncirvari yerdəyişmə metodundan istifadə edilir.
Zəncirvari yerdəyişmə metodu bazis səviyyəsindəki
amillərin ardıcıl olaraq faktiki amillərlə əvəz edilməsi yolu ilə
Dostları ilə paylaş: |