Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes

 
210 
 
 
 
 
Tələbat  qanununa  uyğun  olaraq,  əgər  əmək  resurslarının  təklifi 
azalarsa yaxud əməyə tələbat artarsa, hər hansı bir qiymət kimi, 
əmək haqqı da artacaqdır. İstehsal faktoruna tələbat bu faktorun 
məhsuldarlığının  son  həddini  əks  etdirir  və  bu  faktorun  əlavə 
vahidinin  istifadəsindən  alınan  əlavə  gəlir  kimi  müəyyən  edildir. 
Azalan koefisiyenit qanununa əsasən, əməyin hər bir əlavə vahidi 
məhsulun ən az hissəsini artırır. 
       Məhsuldarlığın  son  həddinin,  eləcə  də  işçilərin  əmək 
haqqlarının  artırılmasının  iki  əsas  yolu  mövcuddur.  Birincisi, 
işçilər keyfiyyətcə və kəmiyyətcə partan rifahla təmin olunarlarsa, 
son  məhsul  həddi  də  artar.  İkincisi,  işçilər  daha  savadlı  və  ya 
təcrübəlidirlərsə,  onların  istehsal  etdikləri  son  məhsul  da  artmış 
olar.  İnkişaf  etmiş  ölkələrdə  əmək  haqqı  ona  görə  yüksəkdir  ki, 
bu ölkələr uzun illər boyu kifayət qədər kapital ehtiyatı toplaya, 
geniş şəbəkəli avtomobil və dəmir yolları, telekommunikasiyalar, 
hər  bir  fəhlə  üçün  əhəmiyyətli  sayda  zavodlar  və  avadanlıqlar, 
əlavə hissələrin müvafiq inventarını yarada biliblər. İkinci dünya 
müharibəsindən  sonar  əhalinin  hər  adambaşına  düşən  orta 
kapital həddi iki dəfədən də çox artmışdır. Bundan əlavə, texniki 
irəliləyiş,  radio,  televizor,  kompüterlər  və  s.  kapital  ehtiyatlarını 
daha  səmərəli  ediblər.  Eyni  zamanda  əmək  resurslarının 
ixtisaslaşması da yaxşılaşmışdır. 
         Əmək  haqqının  ödənilməsində  ölkələr  arasında  fərqlər 
böyükdür. Məsələn, inkişaf etmiş  ABŞ, Yaponiya,  İngiltərə  kimi 
ölkələrdə inkişafda olan Meksika, Hindistan və  bu kimi ölkələrə 
nisbətən əmək haqqı əhəmiyyətli dərəcədə artıqdır. Bu fərq əməyə 
olan  təlabat  və  təklifdən  irəli  gəlir  və  iqtisadiyyat  sahələrindən 
asılıdır.  Məsələn,  kənd  təsərrüfatında  və  ticarətdə  əmək  haqqı 
tarifi emal sənayesində və kommunikasiya sahəsində olduğundan 
xeyli aşağıdır. Təcrübəli işçi-qadın təcrübəsiz işçi-kişidən az əmək 
haqqı ala bilər. 
        Əmək  haqqı  həddindəki  bu  fərqləri  izah  etmək  üçün  çoxlu 
fəhləsi  və  işəgötürəni  olan  və  onlardan  heç  birisinin  əmək  haqqı 
tarifinə  təsir  göstərə  bilməyən  mükəmməl  rəqabətə  malik  bir 
əmək bazarını nəzərdən keçirək. Əgər mükəmməl rəqabətli əmək 
bazarında  bütün  iş  yerləri  və  bütün  adamlar  tamamilə 
eynidirlərsə,  onda  rəqabət  də  hamı  üçün  eyni  olan  saathesabı 

---

 
211 
 
 
 
 
əmək  haqqı  tarifinə  gətirib  çıxaracaqdır.  Heç  bir  işəgötürən 
adama əməyinə görə onun oxşarına və ya eyni ixtisasa malik olan 
digər şəxsə nisbətən artıq əmək haqqı ödəməz. 
      Əmək  haqqında  yaranan  bir  çox  gözə  görünən  fərqlər  çox 
zaman iş yerinin qeyri-bərabər keyfiyyətindən asılı olur. Müxtəlif 
vəzifələr bir-birindən cəlbetmə dərəcəsi ilə fərqlənir, buna görə də 
əmək  haqqı  ona  görə  artırıla  bilər  ki,  işçini  daha  az  cəlbedici 
sahəyə  çəkmək  mümkün  olsun  (məsələn,  zibil  yığanın  işi  ofis 
klerkinin işindən daha artıq ödənir). 
         Əməyin  qeyri-bərabər  ödənilməsinin  səbəblərini  eyni 
zamanda insanlar arasındakı keyfiyyət fərqlərində və o fərqlərdə 
axtarmaq  lazımdır  ki,  onlara  anadangəlmə  əqli  və  fiziki 
qabiliyyət,  tərbiyə,  təhsil,  şəxsi  təcrübə  və  s.  səbəb  olur. 
Baxmayaraq  ki,  əməyin  bir  çox  ixtisas  fərqləri  qeyri-iqtisadi 
faktorlarla müəyyən edilir, insani kapitalın toplanması haqqında 
qərar  iqtisadi  nəzər-nöqtəsindən  qiymətləndirilməlidir.  «İnsani 
kapital» termininin özü təhsil prosesində əldə olunmuş faydalı və 
qiymətli  biliklər  ehtiyatına  aiddir.  Həkimlər,  hüquqşünaslar, 
mühəndislər təhsilə və praktiki təlimə uzun illər sərf edirlər. Buna 
və gələcək əmək haqqına görə onlar böyük məbləğlər sərf edirlər. 
Bu peşəkarların yüksək məvacibinin bir hissəsini onların öz insani 
kapitallarına  qoyduqları  investisiyralar  kimi  qiymətləndirmək 
olar,  belə  ki,  təhsilin  gəlirliyi  onları  yüksək  ixtisaslı  mütəxəssis 
etmişdir.  Gəlirlərin  və  təhsilin  iqtisadi  tədqiqi  göstərir  ki,  insani 
kapital  orta  hesabla  çox  gözəl  kapital  qoyuluşudur.             
Müasir  rəqabət  şəraitində  əmək  haqqındakı  fərqlər  ona  görə 
lazımdır  ki,  bununla  təhsil  fərqlərini  və  ya  müəyyən  növ  əmək 
məşğulluğunun  qeyri-cəlbedici  olduğunu  əks  etdirmək,  yaxud 
nadir  istedadı  mükafatlandırmaq  mümkün  olsun.  Hətta  bu 
səbəbləri  bütövlükdə  nəzərə  alsaq  belə,  əmək  haqqı  tariflərində 
hələ 
də 
nəhəng 
bərabərsizliklər 
qalmaqdadır. 
Bu 
uyğunsuzluqların  başlıca  səbəbi  ondadır  ki,  əmək  bazarları 
rəqabət aparmayan qruplara bölünmüşdür. Məsələn, həkimlər və 
riyaziyyatçılar bir-biri ilə rəqabət aparmayan qruplardırlar, çünki 
bu peşələrin hər hansı bir nümayəndəsi üçün digər peşəyə keçmək 
həm çətindir, həm də  baha başa gələr. Bunun əsas səbəbi vaxtın 
və  pulun  çoxluğudur  ki,  onların  vasitəsilə  yüksək  ixtisaslı 

---

 
212 
 
 
 
 
mütəxəssis  olmaq  olar.  Çətin  ki,  bir  gecəyə  iqtisadçı 
kordiocərraha  çevrilə  bilsin.  Bir  dəfə  özlərinə  müəyyən 
məşğuliyyət  seçmiş  insanlar  «subbazar»  əməyin  konkret 
parçasına  çevrilirlər.  Beləliklə  də,  onlar  məhz  bu  ixtisasa  olan 
tələbat və təklifin təsirinə məruz qalır və həmin sahədə baş verən 
bu və ya digər hadisələrdən asılı olaraq öz üzərlərində maaşlarının 
dəyişkənliyini  hiss  edirlər.  Bu  cür  seqmentləşmədə  bir  fəaliyyət 
sahəsindəki  əmək  haqqı  digərlərində  olduğundan  xeyli  fərqli  ola 
bilər. Rəqabət aparmayan qruplar nəzəriyyəsi  əmək  bazarındakı 
ayrı-seçkiliyin  səbəblərini  başa  düşməyə  kömək  edir.  Ayrı-
seçkilik-  ənənələrin,  qanunların,  yanlış  fikirlərin  nəticəsi  kimi 
meydana  çıxır  və  o  zaman  özünü  göstərir  ki,  işçilər  cinsi,  irqi 
yaxud  etnik  mənsubiyyətlərinə  görə  rəqabətsiz  qruplara 
bölünürlər.  Əmək  haqqındakı  fərqlər  bazar  iqtisadiyyatının 
universal xüsusiyyətidir. Ötən əsrdə ayrı-seçkilik rəngli əhalinin və 
qadınların  yüksək  ödənişli  işlərdən  kənarlaşdırılması  ilə 
səciyyələnirdi.  Nəticədə  onlar  ixtisa  tələb  etməyən  kobud  işlərdə 
çalışmaq 
məcburiyyətində 
qalır, 
rəqabətsiz 
qrupların 
nümayəndələrinə  çevrilirdilər.  İqtisadi  ayrı-seçkilikdən  əziyyət 
çəkən  ən  böyük  qrupu  qadınlar təşkil  edir. Bütün  il boyu tam iş 
gücündə  çalışan  qadın  eyni  vaxta,  təhsilə  və  sosial  statusa  malik 
olan kişinin orta əmək haqqının yalnız 80%-ni ala bilir. Kişilərin 
və  qadınların  gəlirlərinin  fərqli  olmasının  kökündə  nə  durur? 
Səbəblər çoxdur və onların kökləri ictimai ənənə və gözləmələrdə, 
eləcə  dəsosial-iqtisadi  faktorlarda,  məsələn,  təhsildə,  peşə 
təlimində və iş təcrübəsində gizlənir. Ümumiyyətlə götürsək, eyni 
iş  üçün  qadınlar  kişilərdən  az  məvacib  almırlar.  Sadəcə  olaraq 
qadın  əməyinin  az  ödənişi  ondan  irəli  gəlir  ki,  onlar  bir  vaxt 
yüksək  ödənişli  peşələrdən,  məsələn,  tikinti  ya  şaxta  işindən 
kənarlaşdırılmışdılar.  
           Bundan  başqa  qadınlara  öz  karyeralarını  yarımçıq  qoyub 
özlərini uşaqlara qulluğa və ev işlərinə həsr etmək xasdır: beləliklə 
də,  belə  çıxır  ki,  qadınlar  azödənişli  iş  yerləri  çərçivəsində 
məhdudladırılıblar,  çünki  təhsil  və  uzunmüddətli  iş  təcrübəsi 
yüksək  məvacib  lə  bağlı  olduğundan,  əmək  ödənişindəki  fərqlər 
heç  də  təəccüb  doğurmur.  1980-ci  illərin  sonunda  kişi  və  qadın 
əmək  haqqları  arasındakı  fərqləri  azaltmağa  yönəlmiş  yeni 

---