Hayot faoliyati xavfsizligi

Yong‘in vaqti 3 fazaga bo‘linadi:

Boshlanish fazada (5 dan 30 daqiqagacha) harorat sekin ko‘tariladi va fazaning oxirida tez ko‘tariladi. Masalan, yopiq eshik va derazalardan xavoning etishmasligidan yong‘in kichik miqyosda ketib, tutash bo‘lib bunda issiqlik yig‘ila borib, keyingi fazaning boshlanishini ta’minlaydi.

Ikkinchi fazada - alanga jadal tarqalib, harorat tez ko‘tariladi (o‘zining “max” qiymatiga erishadi). Bunda alanga inshoatning tashqari qismiga ham chiqishi kuzatiladi.

Uchinchi fazada - yonuvchi narsalarning yonib bo‘lishi oqibatida haroratning pasayishi kuzatiladi.
Yong‘inning tarqalish tezligi ham har xil bo‘ladi. yog‘ochdan qurilgan binolarda alanganing tarqalish tezligi 1-2 m/min; yonmaydigan konstruktsiyalarda 0,3-0,4 m/min; yonuvchan erituvchilar yonganda, masalan toluol yonganda alanganing tarqalish tezligi 10-15 m/min ga teng bo‘ladi.


Yonish - yonuvchi mahsulotlar bilan oksidlovchilar orasida o‘zaro ta’sir natijasida bo‘ladigan murakkab fizikaviy-kimyoviy jarayondir, bunda issiqlik va yorug‘lik nurlarining ajralishi kuzatiladi.
Demak, yonish jarayonining paydo bo‘lishi uchun yonuvchi material, yondiruvchi manbaa va oksidlovchilar bo‘lishi zarurdir.
Havoning tarkibidagi kislorod miqdori 14-16 % bo‘lganda yonish to‘xtaydi
va tutash boshlanadi. Agarda kislorod miqdori 8-10 % ga kamayganda tutash ham to‘xtaydi.
Yong‘in sodir bo‘lganda yondiruvchi manbalar ochiq (uchqun, yorug‘lik kuchlari, alanga va cho‘g‘langan predmetlar) va berk holatda (ishqalanish, katta kuch bilan urish, kimyoviy reaktsiyaning issiqligi, mikrobiologik jarayonlar va hokazo) bo‘lishi mumkin.
Yonuvchi materiallarga - qattiq, suyuq va gazsimon bo‘lishi mumkin, masalan, taxta, kinoplyonka, nitrotsellyuloza, kimyoviy erituvchi suyuqliklar, vodorod, metan, propan, ko‘mir va hokazolar.
Oksidlovchilarga - kislorod, brom, xlor, natriy peroksidi, nitrat kislotasi, bertole tuzi kiradi.
Yonish paytida hosil bo‘ladigan “max” harorat miqdori yonuvchi material turiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, qog‘ozda - 510⁰S, suyuq yoqilg‘i - 110 -1300⁰S, taxtada - 1000⁰S, gazli yoqilg‘i - 1200-1300⁰S hosil bo‘ladi.
Predmetlarning yonishini quyidagi turlari mavjud: alangalanishi, yonishi, o‘z-o‘zidan alangalanishi va o‘z-o‘zidan yonishi.

1. 
   
   o‘t olish - bu suyuq yoki qattiq materiallarning bug‘, fazasidagi yonishidir. o‘t olish tez yonuvchan (45⁰S gacha) va yonuvchan suyuqliklarga (45⁰S dan balandda) bo‘linadi. Tez yonuvchilarga: atseton skipidar, spirt, benzin, kerosin, serouglerod va solyar moyi, sekin yonuvchilarga esa - mineral surkov mollari, tormoz suyuqliklari kiradi:
   
2. 
   
   alangalanish - bunda material qaynash haroratigacha qizib, yonganda va tutashda davom etadi. Bu jarayonda ham bug‘, uchuvchan uglevodorodlar va boshqa yonuvchan aralashmalar hosil qiladi. Alangalanish harorati, o‘t olish haroratidan ancha baland bo‘ladi.
   
3. 
   
   o‘z-o‘zidan alangalanish - bu yonishga o‘tayotgan jarayonda haroratiga qarab 2 guruhga bo‘linadi: a) alangalanuvchining harorati atrof-muhit haroratidan baland bo‘lishi yoki b) past bo‘lishi mumkin.
   

Birinchisida materiallarni qizishi natijasida yonadi, ikkinchisi - qizimasdan yonadi. o‘z-o‘zidan alangalanuvchilarga - yog‘, ko‘mir, torf, somon, yog‘och qipig‘i, sariq fosfor va hokazolar kiradi.

Yonish jarayonini vaqti quyidagi formula bilan aniqlanadi. soat.
Bunda , N - yonuvchi moddaning miqdori, kg/m³; V - moddaning yonish tezligi, kg/m³.

4. 
   
   o‘z-o‘zidan yonish - bu oksidlovchilarning issiqlik jarayonlari va mikroorganizmlarning faoliyati natijasida materiallarning yonish jarayonidir. Bularga: o‘simlik va xayvon yog‘lari, don, torf va boshqalar kiradi.
   

Yong‘in sodir bo‘ladigan joylar ikki turga: korxona va tashkilotlar hamda fuqarolarning yashash joylari. yong‘in miqyosi: kichik hajmda, o‘rta hajmda va katta hajmda bo‘ladi.

Yong‘inning tez keng tarqab ketishining asosiy sabablariga:

• inshoatlarni loyihasini ishlab chiqishda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar;

  
  

• inshoatlar qurilishida qurilish me’yorlari va qoidalari hamda davlat standartiga rioya qilmaslik;

  
  

• yong‘in nazorati, gazdan foydalanishning nazorat qilish xodimlari tomonidan ko‘rsatilgan yong‘inni oldini olish tadbirlarining bajarilmasligi;

  
  

• bolalarning yong‘in chiqishiga olib keluvchi o‘yinlariga beparvolik;

  
  

• yong‘inga qarshi kurashda qo‘llaniladigan qutqaruv vositalarining kamligi sabab bo‘ladi.

  
  

Demak, bulardan ko‘rinadiki, yong‘inlarni asosiy sababchilari fuqarolar hisoblanadi. Shuning uchun ham fuqarolarga aytadigan tavsiyamiz : “yong‘inni oldini olish uni o‘chirishdan afzalroqdir”.

Yong‘inni oldini olish chora-tadbirlari quyidagilardan iborat:

• tashkilot va muassasalarda doimiy ravishda tekshiruvlar o‘tkazish, yong‘in chiqishi va portlashlarga sabab bo‘luvchi kamchiliklarni zudlik bilan bartaraf etish;

  
  

• qurilish me’yorlari va qoidalari, davlat standartlariga doir maxsus buyruqlarni so‘zsiz bajarish;

  
  

• muntazam tarzda davlat maxsus tekshiruv idoralari tomonidan ko‘rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etish va ularga yo‘l qo‘ymaslik;

  
  

• yong‘inni bartaraf etish chora-tadbirlarini bilish, qolaversa yong‘inni o‘chirish uchun birinchi daqiqada bir piyola, ikkinchi daqiqada bir chelak suv etarli bo‘lishini, uchinchi daqiqada esa bir tsisterna suv ham etmay qolishi mumkinligini yodda saqlash;

  
  

• muntazam ravishda aholini yong‘inning oldini olish chora-tadbirlarini bajarishga va boshqalardan ham, talab qilishga o‘rgatish.

  
  

Yong‘in xavfi yuqori bo‘lgan joylar - yonuvchi va portlovchi moddalar saqlanadigan omborlar, binolar hisoblanadi.Bunday omborlar va binolar hozirgi kunda O‘zbekiston xududida 500 dan ziyoddir.

Yonish va portlash xususiyatiga qarab ular xavflilik jihatiday 6 guruhga bo‘linadi: A, B, V, G, D, E.