Hayotiy faoliyat xavfsizliqi fanidan
Yüklə 0,92 Mb.
|
| K, =-1000
■' b bu yerda: Kch - chastota коеHltsienti; a - hisobot vaqtida sodir bo'lgan jarohatlar soni; b - ishlovchilaming ro'yxat bo'yicha soni; 1000 - solishtirma son. bu yerda: Ко - og'irlik koeffitsient., cl s - ishga yaroqsizlik tufayli yo'qotilgan kunlaming umumiy soni
tanlab olinadi va har taraflama sinchiklab o'rganiladi. Masalan, mashina bo'lsa, xom ashyoning berilishi, tayyor mahsulot chiqarilishi. texnologiyasi, kinematikasi. elektr sxemasi. chiqindilar chiqishi, ekspluatatsiyasi va h.k. Natijada, nafaqat bo'lib o ’tgan, balki bo'lishi mumkin bo'lgan. baxtsiz hodisalar sabablari ham aniqlanadi. Bu baxtsiz hodisalami kamaytirish bo'yicha tadbirlar tuzish imkonini beradi. belgilar bilan belgilanib beriladi. Yilning oxirida belgilar soniga qarab eng xavlli uchastka aniqlah olinadi. Вunga qarab profilaktik tadbirlar belgilanadi. 4. Iqtisodiy turi. Bu turda korxonaning jarohatlar tulayli koVgan zarari, hamda baxtsiz hodisalaming oldini olish tadbirlarining sotsial-iqtisodiy samaradorligi baholanadi. Mamlakatimizda taxminan 3.5 ming yuk ko’tarish kranlan mavjud bo iib. shundan 1400 tasi “charchagan”. Termiz shahrida 5 lonnalik kran 400 kg yuk ko'tara turib yiqilib tushgan. Har bir baxtsiz hodisa haqida jabrlanuvchi yoki o 7 ko'zi bilan ko'rgan odam darhol masterga, sex boshlig‘i yoki ishboshiga xabar berishi kerak. Master bu haqida eshitgan zahoti, jabrlanuvchiga yordamga oshiqadi. ya’ni medpunktga xabar beradi. sex boshlig'iga xabar beradi va jarohat sodir boigan sharoitm saqlab qolishga harakat qiladi. Sex boshligl zudlik bilan korxona bosh muhandisi va kasaba soyuz boshlig'iga xabar beradi. Taftish komissiyasi tuziladi. Unga mehnat muhofazasi muhandisi ham kiritiladi. Bular baxtsiz hodisa sodir boigan sharoit. uning sabablari o'rganilib, ulami ogohlantirish bo'yicha tadbirlar tuziladi. Sex N-I formasida 4 nushada baxtsiz hodisa haqida dalolatnoma tuzadi va korxona bosh muhandisi tasdiqlash uchun yuboradi. Korxona bosh muhandisi 3 sutka davomida boiib o'tgan baxtsiz hodisani ko'rib chiqib, aklni tasdiqlashi va baxtsiz hodisaga sabab bo'lgan kamchiliklami luzatadi. Ayniqsa, o'limga olib kelgan yoki bir guruh kishilar bilan bo'lgan baxtsiz hodisalar alohida sinchkovlik bilan taftish qilinadi va hisobga olinadi. Baxtsiz hodisalami o 'z vaqtida taftish qilish. hisobga olish, tadbirlami bajansh masalalari uchun korxona rahbarlari. bosh muhandis. sex boshliqlari, ustalar va uchastka rahbarlari javobgardirlar. Korxona ma'muriyati jabrlanuvchiga uning talabi bilan baxtsiz hodisa haqidagi aktning tasdiqlangan bir nusxasini taftish tugagan kundan uch kun keyindan qolmay qo'liga topshirishi kerak. Baxtsiz hodisalar va kasbiy kasalliklaming sabablari asosan ikki turli: tashkiliy ish joym qoniqarsiz tashkil qilish. texnik nazoratning yetarli em asligi, (yo'riqnomalaming o 'z vaqtida sifatli o'tilmasligi) va texnik-texnologik jarayonning mukammal emasligi, to'siqlaming va yerga ulovchi qismlaming bo'lmasligi, nobop mikroiqlim sharoitlari, yoritilganlikning yetishmasligi va h.k. 2.6. M ehnat xavfsizligi standartlari majmuasi O'zbekiston Davlat standarti ishlab chiqish va joriy etish ustida ish olib bormoqda. Bu majmualar ishlab chiqarish uskunalari va jarayonlariga. ishlovchilami himoyalash vosilalariga hamda korxonalaming mehnat muhofazasi sohasidagi ishni tashkil qilishga taalluqlidir. Yangi tcxnologik jarayonlarning yaratilish. yangi ashyolarning qo'llanilishi prinsipjihatdan yangicha yondashuvni, mehnat xavfsizligini ta'minlashning yangi usullar hamda vositalarini ishlab chiqishni, shuningdek ana shu m asalalar bo'yicha yangi me’yortivlami yaratishni taqozo etadi. Shu sababli mehnat muhofazasiga doir m e’yortiv hujjatlam i tartibga solish zarurati paydo bo'ldi. Bu hujjatlar davlat standartlashtirish sistemasining tarkibiy qismiga aylanadi. Mehnat xavfsizligi standartlari majmuasi (MXSM) - bu o'zaro bog'liq standartlar majmuasidan iborat bo'lib. ular uch guruhga bo'linadi va quyidagilami belgilaydi: xavfli va zararli ishlab chiqarish omillariga doir umumiy talablar hamda me’yorlar; ishlab chiqarish jarayonlariga doir xavfsizliknig umumiy talablari: ishlovchilami himoyalash vositalariga doir talablar; mehnat xavfsizligini baholash metodikasi. Sanoat korxonalarining texnologik uskunalariga doir umumiy talablari “Mehnat xavfsizligi talablari majmuasi. Sanoat korxonalari uchun texnologik uskunalar. Xavfsizlikning umumiy talablari” da bayon etilgan. O'zbekiston Vazirlar kengashining standartlar bo'yicha Davlat qo'm itasi standartlarini besh yil muddatga belgilaydi; bu muddat o'tgandan so'ng ularyangilanadi va qayta ko'rib chiqiladi. MXSM standartlari umumdavlat, tarmoq, respublika miqyosida bo'lishi mumkin. Ushbu standartlami hamma vazirliklar. idoralar. korxona va muassasalar bajarishga majbur. Ularga amal qilmaganlar qonun yo'li bilan jazolanadilar. Mehnat xavfsizligi standartlari majmuasi respublikamiz mehnat muhofazasi qonunlarini (kodeksni) ko'zda tutadi. Davlat standartlari mehnat sharoitini va mehnat muhofazasini yaxshilashning zaminidir. holos. Har qaysi korxona davlat standartlarining umumiy talablariga qat’iy amal qilgan holda o'zining tarmoq standartlarini ishlab chiqadi, bu tarmoq standartlarida tarmoqdagi mehnatning o'ziga xos xususiyatlari hisobga olinadi. Mazkur hujjatlar asosida ilmiy-sanoat birlashmalari. zavod va fabrikalar. korxonalar standartlarini yaratadilar, bu standartlarda har qaysi sex. bo'linma, ish o'mi uchun mehnat xavfsizligi bo'yicha fan va ilg'or tajribaning tavsiyalari beriladi. Sanoat korxonalarining mehnat muhofazasi bo'yicha tarmoq me’yorlari va qoidalari ana shu soha ishchilami kasaba uyushmasi Markaziy qo'm itasi bilan kelishilgan holda vazirlik tomonidan tasdiqlangan. O'zbekiston yengil sanoat assotsiatsiyasiga qarashii korxona hamda birlashmalardagi bosh muhandislar zimmasiga mehnat xavfsizligini standartlashtirish va mehnat muhofazasi qoidalariga amal qilish ishini tashkil etish uchun javobgarlik yuklatilgan. 2.7. Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish jarayonida m ehnat sharoitini belgilovchi ishlab chiqarishdagi xavfli va zararli om illar Ishlab chiqarishdagi xavfli va zararli omillar mehnat xavfsizligi standanlariga muvofiq, ta’sir ko'rsatish tabiatga ko'ra fizik, kimyoviy, biologik, psihologik omillarga ajratiladi. To‘qim achilik sanoati sexlarida tolali materiallarni litish, savash, bo*уash, bo'yoqlar tayyorlash, oxorlash, tuklami kuydirish jarayonlanda kimyoviy zararli gazlar ajralib chiqadi. Bu zararli moddalar ishchilar fiziologiyasiga ta’sir qilib, organizmning zaharlanishiga olib kelishi mumkin. Paxtani dastlabki ishlash va to'qimachilik sanoatida, ayniqsa, uning boshlang'ich jarayonlarida eng ko'p tarqalgan zararli modda - changdir. U hamma ishlab chiqarish sexlarida hamda korxona hududidagi atmosferada uzoq vaqt qo'nmay, uchib yurishi mumkin. Chang zarrachalari tarkibiga ko'ra organik va mineral qismlardan iborat. Bunda uning asosiy qismini organik modda bo'lmish tola va uning bo'lakchalari (paxta changida 96-98%) tashkil qiladi. U murakkab tarkibli bo'lib, turli shakl va kattaliklarda uchraydi. Changga gigiyenik baho berilganda uning tarkibi asosiy rol o'ynaydi. Uning organik qismi sellulozadan tashkil topgan bo'lib, u organizmga zaharli ta’sir qilmaydi, lekin ularda m og'or zamburug'lari va sporalari mavjud bo'lishi mumkin, bu esa organizm haroratini oshiradi, bosh og'rig'i hamda titroq tutish holatlariga olib keladi. Paxta tolasi changidan paydo bo'ladigan bunday kasallik bissinoz deb ataladi. Bundan tashqari paxta changida, paxtaga ishlov berish natijasida qolgan zaharli moddalar (pestitsid, gerbitsid va defoliantlar) bo'lishi mumkin. Changning tarkibidagi mineral qismida kremniy ikki oksidi SiO, bo'lib, uning nafas yo'llari orqali o'pkaga ma’lum konsentratsiyada kirih borishi pnevmokonioz kasalligi xavfini tug'diradi. Chang tarkibida bu modda qancha ko‘p bo'lsa. kasallik xavfi shuncha ortadi. Ayrim hollarda. changning mayda zarrachalari kishi o'pkasining alveollariga kirib. ularni berkitishi natijasida. o'pkaning ish faoliyatini pasaytiradi. ya’ni kishi o'pkaning to'liq hajmida nafas ololmaydi, natijada borib-borib xastalikka uch rash i, ya'ni pnevmokonioz kasalligiga duchor bo'lishi mumkin. C hanglam i kishi tanasiga ta 's irin i aniqlashda nafaqat ularning fizik xususiyatlarini. balki ulaming olehamini ham hisobga olish kerakdir. Bu borada eng xavllisi. kattaligi 5 mkm gacha bo'lgan changlardir. chunki ular o'pkaning kattaligi 4- 5 mkm bo'lgan al veollarga bemalol kiraoladilar. Bundan katta bo'lgan chang zarrachalari esa yuqori nafas yo'llarida va bmnxlarda ushlanib qoladi va tanadan chiqarib yuboriladi. Yana chang zarrachalarining kattaliklari. ulaming havoda qanchalik ko'p ushlanib turishini belgilaydi. bu esa ulaming organizmga kirish imkoniyatini kuchaytiradi. Tadqiqotlar natijasi chang zarrachalan qanchalik mayda bo'lsa, ular havoda shuncha ko’p ushlanib turishligini ko'rsatadi. To’qimachilik sanoatida oxor tayyorlashda sulfat kislotasi, xlorid va sirka kislotalari. o'yuvchi natriy va boshqa moddalar ishlatilib, ular sex havosiga zararli gaz va bug'lar ajralib chiqaradi. Tola va iplami hamda matolami bo'yashda oltingugurt birikmalari (Na,S), xlorli birikmalar (NaCl). o'yuvchi ishqor (NaON) va boshqa kimyoviy moddalar qo'llaniladi. Ayni paytda bu moddalar kishi tanasiga salbiy ta’sir qilishi va organizmni zaharlashi mumkin. Paxtani dastlabki ishlash jarayoni. paxtani yetishtirishdan boshlab, terish. tashish. quritish protsessida katta miqdorda chang ajralib chiqadi. Changlardan tashqan zaharli gazlar aralashmasi ajraladi, bular: paxtani dastlabki ishlash korxonalarida - chigilni dorilashda. paxtani defoliatsiya qilganda, g ‘o ‘zaga zaharli kimyoviy moddalar bilan ishlov berishda. ipak sanoati, noto'qima materiallar korxonalarda. shuningdek turli kimyoviy va boshqa korxonalarda. Zaharli moddalarga vodorod sulfidi. dixlorad. ammiak. azot birikmalari. butifos. antio. t'torli vodorodlar kiradi. Bu gazlamingjuda kam miqdori ham odamlami, mollar va daraxtlarni zaharlash uchun yetarlidir. Tabiiy ipak ishlab chiqarish texnologik jarayoni pillani qayta ishlashdagi qator murakkab ishlarni o ‘z ichiga oladi. Bu ishlar jumlasiga pillani saralashdan tortib to tayyor ipak ishlab chiqarishm pilkmi saralash bo'limlari yoki sexlarini, pilla tortish hamda pilla chiqitlarini qayta ishlash sexini o z ichiga oladi. Pilla tortish va ipak yigirishdagi ishlab chiqarishning asosiy zararli omillari noqulay niikroiqlim. ishlab chiqarish xonalari havosining changligi, havoning zararli la'sir ko'rsatuvchi gaz va bug‘lar bilan ilioslanishi. ishlab chiqarish shovqini. ishlayotgandagi kuchli zoriqish. q o i panjalan terisiga uzoq vaqt mobaynida zararli moddalaming tcgib turishidan iboratdir. Pillalarni saralash sehidagi ishlab chiqarishning zararli omillanga havo zarrachalarming o'lchami 5- 250 mkm bo'lgan organik chang bilan ifloslanishim ko'rsatish mumkin. Asosan fibroin va scritsindan shuningdek. о/, miqdordagi kaliy qo‘shoksidli (1.7%) mineral aralashmalaridan tashkil topgan organik changdan nalas olish kasbiy kassalliklarga olib kelishi mumkin. Pillalarni saralash sehidagi yulish-yulish mashinalaridan chiqayoigan changli havoni so‘rish va changli yertolalardagi yoki siklonli qurilmalardagi havoni tozalash sistemasi yomon ishlaganda bu yerdagi havoda chang miqdori ruxsat ctilganidan oshib keladi. Saralash sexlaridan keltirilgan pillalar chiqindilarim birlamchi qayta ishlash choglda havoda chang miqdori bir muncha ko'payadi ayrim uzcllari va pillalanni siqilgan havo yordamida clladigan sistemaning zichligi bu/.ilishi oqihulidu mashinalar. dastgohlar va boshqa uskunalardan chang chiqadi. Ishlab chio n ish xonalarida havoning katta tezlikda harakatlanishi tufayli chang o'tirmaydi va uning havodagi miqdori ortadi. Pillalarni buglash jarayoni 90-970C haroratda olib boriladi. Bunda buglash qozonlarda pillalardan suvda eriydigan azotli birikmalarnmg parchalanish mahsuloilari ajralib chiqadi. natijada suvda ammiak va vodorod sullid hosil boiib. keyin ular sex havosigaqo‘shilib keladi. Ammiak va vodorod sullid miqdori havoda quyidagi miqdorda o zgarib turadi: ammiak - me'yor 20 mg/m3 boigan holda 9.0-31.0 mg/m3 atrofida. vodorod sullid - me’yor 10.0 mg/m3 boigani holda 4,0-43.0 mg/m3 atrofida. Yilning issiq paytida yengil sanoat korxonalarida havoning harorati 29.5-320S boiadi. ba’zan xatto 34-380C gacha ko'lariladi. nisbiy namligi 20-80r/r boiadi. sovuq kunlarda esa uning harorati 21-22"C va nisbiy namligi 75-96% boiadi. Havoning harakatlanish tezligi 0,2-0,5 m/s ni tashkil etadi. Pilla tortish sexlarida havoning harorati va nisbiy namligi yuqori bolishiga pilla tortish toslari, buglash qozonlari, magistral bug4quvurlarining ochiq sirtidan ko'p miqdorda issiqlik hamda namlik ajralib chiqishi, shuningdek mavjud havoni almashtirish va m o‘tadillash sistemalari hozircha ish mintaqasida kerakli issiqlik hamda namlik ajralish sharoitini yarata olmasligi sabab bo‘ladi. Ishchilar foydalanadigan texnik suv tarkibida, yuqorida aytilgan zararli kimyoviy moddalardan tashqari, mikroblar ham bo‘lib, ular pilla tortish sexining boshqa sexlariga ham o‘tib. yuqumli kasalliklar - angina va oshqozon-ichak kasalliklari bilan bir qatorda yiringli kasalliklami keltirib chiqaradi. Pilla tortish ishlab chiqarishida bug‘lovchi va tortuvchi ishchilami mehnat sharoiti eng og‘irdir. Pillalarni buglovchi ishchi butun smena mobaynida tik turib ishlab. tanasim goh o ngga. goh chapgaengashtirishga, qollari bilan turli xil harakatlar qilishga majbur boiadi. bunda uning qollari buglash qozonidagi qaynoq (35-100°C). ovalsimon tosdagi issiq (7(У*С) suvga, shuningdek, seritsin ta'sirida yopishqoq bo iib qolgan issiq (60-85"C) pilla samog‘iga tcgib turadi. Buglovchi ishchi barmoqlarini vaqtincha sovitish uchun ish kuni davomida qollarini sovuq suvga 1100-4000 marta, har 2-3 sekundda bir marta sovuq suvga tushiradi. Q ollam ing goh issiq suvga. goh sovuq suvga tegishi natijasida teri to‘qimasi shikastlanib, uning himoyalovchi qatlamlan yo‘qoladi. bu esa o ‘z navbatida, terining yorilishi va shilinishiga olib keladi, oqibatda q o i terisiga hamda teri ostidagi hujayralarga suv kirishi natijasida terining yalliglanishi (dermatit) fasod boglashi (abssess), biriktiruvchi to‘qimalaming yiringlab yallig‘lanishi (flegmona) kabi kasalliklar paydo boiadi. Pillalarni chuvatishdek murakkab ishni pilla tortuvchi ishchi bajaradi. U buglangan va silkitish vaqtida yaxshilab tozalangan pillalarni buglovchi ishchidan olgach. pilla yuluqlarini uzib lashlaydi. pillalarni suv toldirgan tortish losiga soladi va ulami chuvalishga kirishadi. Pilla tortuvchi ishchi tortish tosining tutkichlariga pillalarni q o i bilan tushiradi, bunda u qollarini issiq suvga ish kuni davomida 5500-12000 marta botirishga majbur boiadi. Pilla tortish sexlariga mamlakatimizda va chet elda ishlab chiqarilgan pilla tortish agregatlari o ‘rnatilishi bilan mehnatning sanitariya-gigiyena sharoitlari yaxshilandi. pilla tortuvchi va pillalarni buglovchi ishchilaming kasbiy kasallanishlari keskin kamaydi. Pilla o ‘rash jarayonlari avtom atlashtirilsa, pillani b u g la sh jarayonlari markazlashtiriladi. pillalarni silkitish va chuvatish jarayonlari esa nicxanizatsiyalashlirildi va avtomatlashtirildi. Buning natijasida pilla tortish scxlari ishchilaming mehnati ancha yengillashadi va kasbiy kasallanishlam ing asosiy sabablaridan biri yo‘qotiladi. Ipak yigirish korxonalari uchun yuqori harorat (ayniqsa yozda) xosdir. Yilning issiq paytida havoning harorati 2 -30X2atrofida. nisbiy namligi 54-75%' va harakatlanish tezligi 0.4-0.5 m/s bo'ladi. Mazkur ко'rsatkichlar tabiiy ipak ishlab chiqaruvchi sanitariya me’yorlari talablariga to'g'ri kelmaydi. Bu talablarga ko‘ra issiq kunlarda havoning harorati 24-26( shovqinga kiradi. Mavjud ishlab chiqarish sharoiti, odatda, unda xavfli va zararli omillar bo'lishi bilan ajralib turadi. Ishlab chiqarishning xavfli omillariga misol qilib uskunalaming ochiq aylanadigan qismlarini. lok o'tkazuvchi qismlami. harakatlantiruvchi detallar. uzellar, ayrim mexanizmlar va boshqalami ko'rsatish mumkin. Bundan tashqari. korxonalarda odamga ishlab chiqarishning zararli omillari ta’sir qilish natijasida kasbiy kasallanishlar va zaharlanishlar kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarishning zararli omillari ish o'rnidagi sanitariya-gigiyena sharoiti yomon ahvolda bo iganda yuzaga keladi. Ishlab chiqarish muhitida mavjud bo'ladigan zararli omillarga noqulay mikroiqlim. havoning ifloslanishi, turli xil nurlanishlar, yuqori darajadagi shovqin. titrash va shu kabilar kiradi. Kasbiy kasallik inson organizmiga mehnat jarayoni bilan bevosita bog'liq bo'lgan zararli om illar ta ’sir qilish natijasida paydo bo'ladi. Ishlovchilarning organizmiga ishlab chiqarishdagi zaharlaming ta sir ko'rsatishi oqibatida ro'y beradigan kasbiy zaharlanishlami kasbiy kasallanishlaming bir turi deb hisoblash mumkin. Kasbiy zaharlanishlar surunkali va og'ir bo'ladi. Surunkali zaharlanishlar asta-sekin rivojlanib boradi va organizmga uzoq vaqt mobaynida oz-oz miqdorda zahar kirishi tufayli ro'y beradi. T ikuvchilik fab r ik a la ri asosiy sexlaridan chiqadigan zararli moddalar. Zamonaviy tikuvchilik fabrikalari ishlab chiqarishda potok jarayonlari bo'lgan mexanizatsiyalashgan korxonalardir. Texnologik jarayonlarni bajarishda ko'plab miqdorda issiqlik, namlik, shuningdek, chang ajralib chiqadi. Kiyim, asosan sun’iy maleriallardan kiyim tayyorlovchi tikuvchilik fabrikalarida shu kiyim sirlida elektrostatik zaradlar to'planishi kuzatiladi. Ulami neytrallash uchun sexlarda zarur issiqlik. namlik rejimini saqlash zacur. Demak, sexlarda sun’iy mikroiqlim hosil qilish sanitar- gigiyenagina emas, balki texnologik talablardan ham kelib chiqadi. Issiqlik larqalishining asosiy manbalari tikuv mashinalari buyumlarini lermik qayta ishlash uskunalari (bug'li va elektr presslar. elektr dazmollar va xokazolar, shuningdek, odamlar, elektr yoritkichlar va yozgi payida quyosh nuridir.
O'zbekiston respublikasi mehnat vazirligi tomonidan 1 272 14.08.1996 yil mehnat muhofa/.asini o'qitish va bilimlarini tekshirish bo'yicha namunaviy nizom ishlab chiqqan va barcha korxona. tashkilot. muassasa. institute ilmiy-tadqiqot tashkilotlari. birlashma. assotsiatsiya. korporatsiya, holding, tarmoq, vazirlik va h.k. mulk fermasidan qat'i nazar malaka talablari hajmida ishchilar. rahbarlar, mutaxassislar. muhandis-texnik xodimlar uchun mehnat muhofazasidan bilimlarni majburiy nazorat qilish tartibi bclgilangan. [5] Korxonaga ishga kirayotgan har bir xodim mustaqil ishlashga faqat xavfli ish usullari b o ’yicha yo'riqnom a olgandan. maxsus malaka olgandan va bilim i tekshirilgandan keyin qo'yiladi. Bug' va issiqlik qozonlari, yuk ko'tarish kranlari, bosim ostida ishlovchi idishlar. elektr uskunalari. maxsus uskunalar kabi xavfli ishlarda ishlovchilar maxsus o ’quv kurslarini bitirganlari haqida hujjatlari bo'lsagina ishga ruxsat beriladi. Xodimlarni xavfsiz ish usullariga o'qitish va ulami to 'g 'ri tashkil qilish bo'yicha umumiy rahbarlik va javobgarlik korxona rahbarlariga va boshqaruv tashkilotlariga yuklanadi. Sexlarda va bo'limlarda ishchilami va ustalami xavfsiz ish usullariga o ’rgatish shu sex va bo'lim rahbarlariga yuklatiladi. Xavfsiz ish usullariga o'z vaqtida va sifatli o'qitishni nazorat qilish mehnat muhofazasi bo'limlari zimmasiga yuklatiladi. A. Ishchilar bilan yo'riqnom a o'tkazish Yo'riqnomalarikki xil bo'ladi: kirish yo'riqnomasi va ish joy ida o'tkaziladigan yo'riqnoma. O 'z navbatida ish joyida o'tkaziladian yo'riqnoma 3 xil bo'ladi: dastlabki. davriy va navbaldan tashqari. Kirish yuriqnomasi. Barcha ishga yangi kiruvchilar. boshqa korxonalardan xizmat safariga jo ’natilganlar (ish malakasi va stajidan qat'i nazar). hamda praktika o'tayotganlar va shogirdlar kirish yo'riqnomasi o'tadilar. Kirish yo'riqnomasini korxonaning mehnat muhofazasi bo'yicha mas’ul xodimi yoki shu vazifa yuklatilgan boshqa rahbar xodimi o'tkazadi. Agar ishga qabul qilish bevosita sexlarda bo’lsa. kirish yo'riqnomasini shu sexning boshlig’i o'tkazishi kerak. Shikastlanganlarga dastlabki yordam ko'rsatish. yong'in xavfsizligi va boshqa maxsus masalalar bo'yicha yo'riqnomalami tegishli mutaxassislaro'tkazadilar. Kirish yo'riqnomasi maxsus adabiyot. ko'rgazmali qurollar bilan jihozlangan. mehnat muhofazasi xonasida. zamonaviy texnik vositalardan foydalangan holda o ’tkaziladi. Kirish yo’riqnomasi guruh bilan va yakka tartibda o'tkazilishi mumkin. Guruh bilan o'lkazilgandaeshituvchilar soni 10 kishidan oshmasligi kerak. Kirish yo'riqnomasi o'tkazilganligi haqida maxsus jumalga va ishchi qo'Iiga topshiriladigan ishga kirish varaqasiga yozib qo'yiladi. Kirish yo'riqnom asining dasturi
Xavfsizlik standartlari sistemalari haqida umumiy ma'lumot. Ish vaqti va dam olish vaqti. Ayollar va balog'at yoshiga yetmaganlar mehnatini muhofaza qilish. Davlat. tarmoq va jamoat nazorati. Korxonada baxtsiz hodisalami taftish qilish. Ichki mehnat tartibi qoidalari. Xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari va ulardan himoyalanish. Ishlab chiqarishda baxtsiz hodisalaming va kasbiy kasalliklaming asosiy sabablari. Xavfsizlik standartlar sistcmalarida ishlab chiqarish jarayonlariga va uskunalarga qo*yiladigun talablar. Uskunalaming asosiy xavfsizlik qoidalari. Ogohlantiruvchi. to'suvchi va signal beruvchi vositalar. Xavfsizlik ranglari va belgilari. Elektr tokining kishi organizmiga ta’siri. Shikastlanish turlari. Elektr loki bilan jarohatlanish xavfini oshiruvchi sharoitlar. Jarohatlaming oldini olish tartiblari. Ish joyini xavfsiz tashkil qilish va saqlashga qo yiladigan talablar. Yuk ko'tarish va tashish mexamzmlari. ichki transport vositalaridan xavfsiz foydalanish qoidalari. Ishlab chiqarish muhitining asosiy sanitariya-gigiycnik omillari. Mehnat sharoitini yaxshilash bo'yicha asosiy tadbirlar (texnik va tashkiliy. sanitariya-gigiycnik. davolash-profilaktik). Ishjoylari havosini almashlirishningzarurati va tuzilishi. Yorug likni lo*g‘ri tashkil qilish. Shovqinga qarshi tadbirlar. Ish joyida o'tkaziladigan yo'riqnom a. Barcha ishchilar kirish yo‘riqnomasidan tashqari ish joyida o'tkaziladigan yo‘riqnomalar ham olishi kerak. Ish joyida o'tkaziladigan yo'riqnomadan maqsad - har bir ishchini to'g'ri va xavfsiz ish usullariga o'rgatishdir. Yo'riqnoma jarayonida ishchiga u ishlaydigan uskunada bajariladigan texnologik jarayon, uning harakat uzatish mexanizmlari, xavfli joylari, konstruktiv xususiyatlari. paydo bo'lishi mumkin bo'lgan xavflar. ishni xavfsiz bajarish usullari, ish joyini to'g'ri tashkil qilish va sh.o'. masalalar tushuntiriladi. Yo'riqnoma o'tkazish ishchining bevosita rahbari bo'lgan ustaga yuklatiladi. Ayrim zarur hollarda bu yo'riqnoma tegishli mutaxassislar (mexanik. energetik, texnolog, inslruktorlik vaxta xodimlari va h.k.) ishtirokida o'tkaziladi. Noelektrotexnik xodimlarga elektr xavfsizligi bo'yicha yo'riqnoma o'tkazish va malaka guruhi berish korxona bosh energetik xizmati xodimlari zimmasiga yuklatiladi. Ish joyida o'tkaziladigan yo'riqnoma ishni xavfsiz olib borish qoidalari asosida sex boshliqlari tomonidan tuzilgan va korxona bosh muhandisi tasdiqlangan dastur bo'yicha olib boriladi. Bu yo'riqnomalar ro'yxatini korxona bosh muhandisi kasaba uyushmasi bilan birgalikda tasdiqlaydi. Ish joyida o'tkaziladigan dastlabki yo'riqnoma ishchini mustaqil ishlashga qo'yishdan oldin yoki ish xarakteri o'zgargan hollarda o'tkaziladi. Korxonaga ishga kirayotgan ishchi kasbiy malakasini malakali va tajribali ishchiga, biriktirib qo'yish orqali oshiradi. Bunday biriktirib qo'yish sex boshlig'ining unga javobgar usta ko'rsatilgan yozma farmoyishi bilan rasmiylashtiriladi. Dastlabki yo'riqnoma o'tkazish yo'riqnomalami rasmiylashtirish jumaliga yozib qo'yish orqali mustahkamlanadi. Barcha ishlar o 'ta xavfli ishlarni bajarishga vazifa olishlaridan aw al javobgar rahbar tomonidan yo'riqnoma olishlari va bu haqda jum alga xavfsizlik choralari ko'rsatilgan holda rasmiylashtirilishi kerak. Ish joyida o'tkaziladigan yo'riqnom aning dasturi
Davriy yo'riqnom a Ishchining malakasi va ish stajidan qat'iy nazar har olti oydan ko*p bo'lmagan muddatda xavfsiz ishlash usullari bo'yicha (davriy) yo'riqnoma o'tkazib turiladi. Davriy yo'riqnoma o'tkazib turishdan asosiy maqsad - ishchining asosiy va doimiy bajarib turadigan ishida xavfsizlik qoidalari bo'yicha bilimlarini yangilab va lo'ldirib turishdir. Davriy yo'riqnoma yakka tartibda va guruh bilan o'tkazilishi mumkin (bir xil kasbdagi ishchilar bilan) va sex yoki korxonada bo'lib o'tgan aniq misollami talqin qilgan holda suhbat o'tkaziladi. Turli sabablar bilan (ta'til. kasallik. mehnat safari va sh.o'.) o 'z muddatida yo'riqnoma o'tkazilmagan ishchilar bilan ishga chiqqan kunlari o'tkaziladi. Davriy yo'riqnoma o'lkazilganligi haqida jumalga yozib rasmiylashlirib qo'yiladi. N avbatdan tashqari yo'riqnom a. Navbatdan tashqari yo'riqnoma quyidagi hollarda o'tkaziladi: Navbatdan tashqari yo'riqnomada ishchilarga dastlabki yo'riqnomaning shu yo'riqnoma o'tilishiga sabab bo'lgan qismigina ko'rib chiqiladi. Navbatdan tashqari yo'riqnoma ham dastlabki va davriy yo'riqnoma kabi bevosita boshliq (usta) tomonidan o'tkaziladi. Navbatdan tashqari yo'riqnoma ham dastlabki va davriy yo'riqnoma kabi jumalga yozib rasmiylashliriladi. faqat bunda sababi ko'rsatiladi. Ishchilam ing bilim ini tekshirish. Dastlabki yo'riqnomadan va malaka oshirishdan keyin (mustaqil ishlashga ruxsat berishdan yoki boshqa ishga o'tkazishdan awal) ishchilar xavfsiz ishlash usullari bo'yicha yo'riqnoma va qoidalardan bilimlarini tekshirish kerak bo'ladi. Bilimlarni tekshirish dastlabki. davriy va navbatdan tashqari turlarga bo'Iinadi. Bilimlarni tekshirish uchun korxona ma'muriyati tomonidan maxsus komissiya tuziladi va unga rais qilib sex boshliqlaridan biri belgilanadi. Zarurat bo'lganda, aniq sharoitdan kelib chiqib. komissiya tarkibiga mexaniklar. energetiklar va boshqa mutaxassislar kiritilishi mumkin. Ishchiga dastlabki tekshiruvdan keyin ma'lum nusxada rasmiylashtirilgan shahodatnoma beriladi. Bilimlarni tekshirish yo'riqnoma dasturi asosida sex boshliqlari tomonidan tuzilgan savollar yuzasidan o'tkaziladi. Barcha ishchilar har xil (maxsus tartibda) bilimlarini davriy tekshiruvdan o'tkazib turiladi. Bu tartib jadvali usta tomonidan tuziladi va sex boshlig'i tomonidan tasdiqlanadi: Navbatdan tashqari tckshiruv texnologik jarayon o'zgarganda, yangi mexanizm va uskunalar o'matilganda. yangi qoida va yo'riqnomalar tatbiq qilingan hollarda, ushbu qoida va yo'riqnomalar buzilgan hollarda hamda qoida va yo'riqnomalar bo'yicha bilim yetarli bo'lmagan hollarda davlat nazorat tashkilotlari va korxona rahbarlari talabi bilan o'tkaziladi. Bilimlarni tekshirish natijalari jurnalga qayd qilinadi va ishchining shaxodalnomasiga yozib qo'yiladi. Tekshiriluvchining bilimiga baho qo'yishdan (yaxshi. qoniqarli. qoniqarsiz) tashqari uni mustaqil ishlashga ruxsat berish haqida jumalga ham yozib qo yil ishi kerak. Jumalning nusxasi 5-ilovada keltirilgan. Agar ishchi tekshiruv paytida qoniqarsiz bilim ko'rsatsa, unga mustaqil ishlashga ruxsat berilmaydi va ikki haftadan oshmagan muddat ichida qayta tekshiruvdan o'tishi kerak. Qayta tekshiruvga kclmaslik yoki sababsiz tayyorlanmasdan kelish mehnat intizomini buzish deb qaraladi. Ushbu kamchiliklarga yo'l qo'ygan ishchiga ichki mehnat intizomi qoidalarida belgilanganidek. intizomiy choralar qo'llanadi. 2.9. M ehnat muhofazasi xonasi Mehnat muhofazasi sohasida muhandis-texnik xodimlar. ishchi va xizmatchilaming bilimlarni oshirish. ulami xavfsizlik texnikasi qoidalarining hamma talablarini ongli ravishda bajarish ruhida tarbiyalashning o'quv-metodik markazi bo'lib, korxonadagi mehnat muhofazasi kabineti xizmat qiladi. Bu kabinetga mehnat muhofazasi bo'yicha bosh muhandis bevosita rahbarlik qiladi. QMQ -qurilish me’yor va qoidalariga m uvofiq xavfsizlik texnikasi kabineti ish ch ilam in g ro 'y x a tid ag i soniga bogiiq: Ular 1000 ta boiganda maydoni 24 m:; 1001 dan 3000 tagacha - 48 m:; 3000 dan 5000 tagancha boiganda - 72m2maydoni boiadi. Kabinetda o‘quv. spravka-metodik va ko'rgazma bolimlari jihozlanadi. Kabinetni yaratish va undagi ishlarni yolga qo'yish, uning ish rejasini tasdiqlash korxona bosh muhandisiga yuklatiladi. Kabinetda kirish yo'riqnomasi o'tkaziladi, ishchi. xizmatchi va muhandis xodimlar mehnat muhofazasi bo'yicha o'qitiladi. Bunda o'quv maqsadlari uchun maketlar. ko rgazmali qurollar, plakatlar, instruksiyalar, korjoma va maxsus poyabzal hamda himoya vositalari modellaridan, ishga yaroqli va yaroqsiz asbob uskunalar namunalari bilan jihozlangan bo'ladi. Xavfsizlik yo'llari bo'yicha muhandis bevosita korxonaning boshlig'i va bosh muhandisga bo'ysunadi. O 'z ishini u kasaba uyushmasi qo'mitasi mehnat muhofazasi bo'yicha komissiya, shuningdek, mehnat vazirligi sanoat texnik nazoratchilari, bilan hamko a amalga oshiradi. 2.10. K orxonalarda m ehnat muhofazasiga oid ishlarni tashkil qilish Korxonalar ma’muriyati va muhandis-texnik xodimlaming asosiy vazifalari mehnat haqidagi qonunlar majmui uchun hamda xavfsizlik yo'llar va ishlab chiqarish sanitariyasi qoidalari” bilan belgilanadi. Ishlab chiqarishda shikastlanish va kasbiy kasallanishlami kamaytirish hamda ulaming oldini olishga oid mehnat muhofazasi bo'yicha ishlarni amalga oshirish va tadbirlami ishga umumiy rahbarlik hamda bu ishga javobgarlik korxona rahbari va uning o'rinbosari - bosh muhandis zimmasiga yuklatiladi. Korxona rahbari:
sogiom lashtirish uchun ajratilgan mablag'ning to 'g 'ri sarflanishini nazorat qilib borishga; mahalliy kasaba uyushmasi qo'mitasi komissiyasining mehnat muhofazasiga doir buyruqlarini bajarishga:
Bosh muhandis: ishlash yo'llari hamda usullariga doir yo'riqnomalarni ishlab chiqarishga qo'llanilishiga rahbarlik qilish; qilish; kasaba uyushmasi texnik nazoratchisi va jam oatchi-nazoratchilam ing mehnat muhofazasiga doir buyruqlarga amal qilishini nazorat etish; Bosh m exanik, energetik:
kechirishlar va rejali - oldini olish tuzatishlanning to'g'ri tashkil etilishi hamda o'z vaqtida o'tkazilishiga, shuningdek. tuzatish ishlarining xavfsiz bajarilishiga javobgarlik; yashindan himoyalagichning soz holatda bo ‘Iishini muntazam nazorat qilish: oid tashkiliy-texnik tadbirlaming o 'z vaqtida amalga oshirilishiga javobgarlik. Sex boshliqlari, ustalar: Mehnat muhofazasi, xavfsizlik yo'llan va ishlab chiqarish sanitariyasiga doir ishlarni tashkil qilishga javobgar bo'lgan xavfsizlik yo'llari bo'yicha muhandis zimmasiga quyidagi vazifalar yuklatilgan: bo'limlar rahbarlari tomonidan bajarilishini nazorat qilish:
-jamoa shartnomasida ko'zda tutilgan mehnat sharoitlarini sog'lomlashtirish va ycngillashtirish tadbirlarining bajarilishini tekshirish: va ishlab chiqarish sanilanyasiga doir amaldagi hamma qarorlar, qoida va me’yorlami osib qo'yish; borish. ishlab chiqarishda shikastlanishlami tahlil qilish; M ehnat muhofazasi muhandisi:
Xavfsizlik yollari bo'yicha mehnat muhofazasi muhandis bevosita korxonaning boshligl va bosh muhandisga bo‘ysunadi. 0 ‘z ishini u mahalliy kasaba uyushmasi qo'mitasi mehnat muhofazasi bo'yicha komissiya, shuningdek. kasaba uyushmalarining texnik nazoratchilari, davtog'texnazorat, davenemazorat va sanoattexnazorat. yong'in nazorati bilan hamkorlikda amalga oshiradi. 2.11. M ehnat muhofazasiga doir tadbirlarni rejalashtirish va mablag* bilan ta ’minlash Sanoat korxonalarida mehnat muhofazasiga doir ishlar tashkiliy-texnik tadbirlaming komplek rejasi asosida amalga oshiriladi. Bu tadbirlarni korxona ma’muriyati mahalliy kasaba uyushmasi qo'mitasi bilan birgalikda ishlab chiqadi. Kompleks reja yillik, besh yillik yoki ko'p yillik rejalardan tashkil topadi. Bunda fan va texnikaning mehnat muhofazasi sohasida erishgan yutuqlari hamda korxonaning rivojlanish istiqbollari hisobga olinadi. Ishning bajarilishini nazorat qilish xavfsizlik yollari bo'yicha muhandis zimmasiga, uni amalga oshirishga javobgarlik esa korxona sexlari, bo'limlari, bolinmalari boshliqlari zimmasiga yuklatiladi. Maxsus mablag'ni va moddiy ta’minotni talab qiluvchi tadbirlar jamoa shartnomasiga ilova qilinadigan rejaga kiritiladi. Jamoa shartnomasini har yili jamoa boshlig'i va ishchi-xizmatchilar nomidan kasaba uyushmasi qo'mitasi bilan tuzadi. Jamoa shartnomasiga kiritilgan mehnat muhofazasiga doir tadbirlaming bajarilishi ajratilgan mablag'lar ishlatib bolinganligi haqida maxsus dalolatnoma tuzilib, unga korxona kasaba uyushmasi qo'mitasi raisi va korxonaning bosh muhandisi imzo chekadilar. Mehnat muhofazasiga doir tadbirlar quyidagi mablag'lar hisobiga ta’minlanadi: Sanoat korxonalarining o'ta zararli ishlab chiqarishida band boigan xodimlar kasallanishining oldini olish uchun oziq-ovqat mahsulotlarini bepul berish ko'zda tutilgan. Bu mahsulotlar issiq nonushta yoki tushlik tarzida beriladi. Mazkur mahsulotlami berishdan maqsad kasbiy kasallanishlaming oldini olish va mehnatkashlar sogligini mustahkamlashdan iborat. Bevosita zararli sharoitda ishlaydigan ishchi- xizmatchilarga bepul sut yoki uning o'mini bosuvchi boshqa mahsulot beriladi. Masalan: pilla tortish va ipak yigirish korxonalarida sut, chiqindilarining yoruglilik darajasini aniqlash laboratoriyalarining laborantlariga, kimyoviy tayyorlash stansiyalarining operatorlariga, pilla aralashtirish hamda yulish-kalibrlash agregatlariga xizmat ko'rsatuvchi ishchilarga beriladi. 2-bob uchun o‘zlashtirish savollari
2-bob uchun tayanch iboralar Mehnat muhofazasi. mehnat qonunchiligi, nazorat qiluvchi tashkilotlar, uch pog'onali nazorat. javobgarlik turlari. jarohat, kasbiy kasallik, zaharlanish, surunkali zaharlanish, mehnat xavfsizligi standartlari majmuasi, xavfli omillar, zararli omillar, pnevmokonioz. kremniy ikki oksidi, dispersiya, yo'riqnoma. mehnat muhofazasi xonasi, kasbiy o'quv.
Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish zonalari hnvo muhitining ob-havo sharoitini havoning quyidagi ko‘rsatgichlari belgilaydi: Bulardan tashqari ob-havo sharoitiga ta’sir qiluvchi ishlab chiqarish omillari ham mavjud, bular har xil mashina-mexanizmlar va ishlov berilayotgan material lar yuzalaridan tartjaladigan issiqlik nurlari ham havo haroralini oshirishga olib keladi. Bu omillar ta’siridan hosil bo'ladigan ishlab chiqarish zonasidagi havo muhitini sanoat mikroiqlimi deb yuritiladi. Ob-havo omillari har biri ayrim holda yoki bir nechasi birlikda insonning mehnat qilish qobiliyatiga, sog‘lig‘iga juda katta ta’sir ko'rsatadi. Ishlab chiqarish sharoitida ob-havo omillarning deyarli hammasi bir vaqtda ta'sir qiladi. Ba'zi sharoitlarda bunday ta’sir ko'rsatish foydali bo'lishi, masalan sovuq sharoitda quritish natijasida kamaytirilishi mumkin, ba'zi vaqtlarda esa. bir-biriga qo shilishi natijasida zararli ta’sir darajasi ortib ketishi mumkin. masalan nisbiy namlik va haroratning ortib ketishi inson uchun og'ir sharoit vujudga keltiradi. Bundan tashqari. ish joylaridagi havo harakatini oshirish harorat yuqori boigan vaqtda ijobiy natija beradi, harorat past bo'lgan vaqtda esa, salbiy natija beradi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ob-havo omillari ba’zi bir hollarda inson uchun ijobiy va ba’zi bir hollarda esa, salbiy ta’sir ko'rsatib. inson organizmi tashqi muhitga moslashuvini buzib yuborishi mumkin. Tashqi muhitga moslashuv - bu inson organizmining fiziologik va kimyoviy jarayonlar asosida tana haroratining bir xil chogarada (36-37‘C ) saqlab turish qobiliyati demakdir. Ob-havo sharoitning doimo o'zgarib turishi tana haroratining o'zgarmasligini saqlash, inson hayotining asosi bo'lgan organizmdagi biokimyoviy jarayonlaming me'yoriy sharoitini ta’minlaydi. Tana haroratining yuqorida ko'rsatilgan darajadan ortib ketishi issiqlash, sovishi esa, sovish deb ataladi. Issiqlash va sovish hayot faoliyatini buzuvchi halokatli holat vujudga keltirishi mumkin. Shuning uchun ham inson organizmida tashqi muhit bilan moslashuvi fiziologik mexanizmi mavjud bo'lib, u markaziy nerv sistemasining nazorati ostida boiadi. Bu fiziologik mexanizmnmg asosiy vazifasi organizmda modda almashinuvi natijasida ajralib chiqayotgan issiqlikning ortiqchasini tashqi muhitga chiqarib. issiqlik balansini saqlab turishdir. Tashqi muhitga moslashuv ikki xil: fizik va kimyoviy bo‘lishi mumkin. Kimyoviy tashqi muhitga moslashuv organizmning issiqlash davrida modda almashinuvini kamaytirishi va sovishi natijasida modda almashinuvini oshirishi mumkin. Ammo kimyoviy tashqi muhitga moslashuv tashqi muhitning keskin o'zgarishi borasida fizik tashqi muhitga moslashuvga nisbatan ahamiyati katta emas. Asosan tashqi muhitga issiqlikni almashtirishda fizik tashqi muhitga moslashuvning ahamiyati katta. Organizmning tashqi muhitga issiqlik chiqarishi uch yo'l bilan o'tishi mumkin: l.Odam tanasining umumiy yuzasida infraqizil nurlanish orqali (radiatsiya orqali havo almashinuvi);
M eyoriy sharoitda. kuchsiz havo harakati boigan holatda harakatsiz odam organizmi radiatsiya yo'li bilan organizm ishlab chiqarayotgan issiqlikning 45%, konveksiya natijasida 30% va lerlash orqali 25%- yo'qotishi aniqlangan. Bunda teri orqali umumiy issiqlikning 80% dan ortig'i, nafas olish a’zolari orqali 13% va taxminan 5% i issiqlik ovqat. suv va havoni isilishga sarflanadi. Radiatsiya va konveksiya orqali issiqlikni yo'qotish, faqat tashqi muhit harorati tana haroralidan kam bo'lgan hollarda boiishi mumkin. Shuni aytib o'tish kerakki. tashqi muhit harorati qancha past bo'lsa, issiqlik yo'qotish shuncha kuchli boiadi. Tashqi muhit harorati tana haroratidan yuqori yoki teng bo'lsa, u holda issiqlik aj rat ish terlab bug'lanish hisobiga bo'ladi. I gramm temi bug'latish hisobiga 2,5 kDj (0,6kkal) issiqlik yo'qotilishi mumkin. Organizmdan chiqadigan terning miqdori tashqi muhit haroratiga va bajariladigan ish kategoriyasiga bog'liq. harakatsiz organizmda. tashqi muhit harorati 15"C ni tashkil qilsa. lerlash juda kam miqdomi (soatiga 30 ml) tashkil kiladi. Yuqori haroratlarda esa (30"C va undan yuqori). ayniqsa og'ir ishlarni bajarganda organizmning lerlashi juda ortib keladi. Masalan issiq sexlarda, og'ir ishlarni bajarish natijasida terlash miqdori soaliga 1-1.5 litrga yeladi va bu miqdor temi buglanishi uchun 2500- 3800 kDj (600-900 kkal) issiqlik sarflanadi. Shuni aytib o'tish kerakki, terlash yo'li bilan issiqlik sarllash faqatgina tana yuzasida ter bug'langandagina amalga oshadi. Temi buglanishi esa havoning harakatiga va nisbiy namligiga. kiygan kiyimining materialiga bog'liq. Issiqlik yo‘qotish faqat terlash yo'li bilan amalga oshirilayotgan sharoitida havoning nisbiy namligi 75-80 foizdan ortiq bo‘lsa, temingbuglanishi qiyinlashadi va organizm tashqi muhitga moslashuvi buzilishi natijasida issiqlash yuz berishi mumkin. Issiqlashning birinchi belgisi tana haroratining ko4arilishidir. Kuchsiz issiqlash tana haroratining yengil ko'tarilishi, haddan tashqari ter chiqishi. kuchli suvsash, nafas olish va qon tomirlaming urishini tezlanishi bilan chegaralanishi mumkin. Agar kuchli issiqlash yuz bersa, unda nafas olish qiyinlashadi, qattiq bosh o g 'rig i tutadi va bosh aylanadi, nutqi qiyinlashadi. Tashqi muhitga moslashishning bu xildagi buzilishi va tana haroratining keskin ko‘tarilishi issiqlik gepatermiyasi deb ataladi. Issiqlashning ikkinchi belgisi terlash natijasida inson organizmning ko'p miqdorda tuz yo'qotishi natijasida kelib chiqadi. Bu holat teri hujayralarida tuzning kamayishi orqasida, terining suvni ushlab qolish qobiliyati susayganligidan kelib chiqadi. Ichilayotgan suv tinmay ter bo'lib chiqib ketganligi sababli, organizm kuchli chanqoqlik sezadi, ichilgan suvning tezda chiqib ketishi chanqoqlikni yana kuchaytiradi va bu suv bilan zaharlanish holatini vujudga keltirishi mumkin. Bunda organizmning paylarida qaltirash paydo bo'ladi, kuchli terlash va qonmng quyuqlanishi kuzatiladi. Bu holat qaltirash kasalligi deb yuritiladi. Keyin issiq urish vujudga keladi, tana harorati 40-4,oC ga ko‘tarilib, odam xushini yo'qotadi va qon tomirlarining urishi kuchsizlashadi. Bu vaqtda organizmdan ter chiqish butunlay to'xtaydi. qaltirash kasali va issiq urish o'lim bilan tugashi mumkin. Sanoat korxonalarida olib borilayotgan gigiyenik chora-tadbirlar natijasida ishlab chiqarish sharoitida qaltirash kasalligi va issiq urish deyarli yo‘qolib bormoqda. Issiq sexlaming hammasida organizm yo qotgan tuzni tiklash uchun maxsus ichimliklar tashkil qilingan. Inson organizmiga faqatgina yuqori harorat la'sir ko'rsatib qolmasdan balki uzoq vaqt past harorat ta’sirida bo'lish ham asosiy fiziologik jarayonlaming buzilishiga, ish qobiliyatining susayishga va organizmning kasalanishiga olib keladi. Past harorat ta’sirida qon tomirlari torayadi, uzoq vaqt la'sir qilishi natijasida esa kapillar qon tomirlarining faoliyati buziladi (birinchi belgilari sifaiida oyoq va qo‘l panjalarining achishib og'rishi, quloq va burunning achishishini keltirish mumkin), shundan keyin butun organizmning sovuqqa qotishi seziladi. Tashqi nerv sistemalarining sovuq qolishi natijasida suyak sistemalarida radikulit, oyoq qo‘l va bel bo*g‘inlarida hamda paylarda revmatizm kasalligi, sl uningdek plevrit, bronxit va boshqa shamollash bilan bog'liq bo'lgan yuqumli kasalliklar kelib chiqish mumkin. Odam organizmiga sovuqning ta'siri, ayniqsa havo harakati kuchli bo'lib, havoning nisbiy namligi yuqori bo'lgan vaqida kuchli bo'ladi. Chunki, sovuq haroratdagi nam havo issiqlikni yaxshi o‘tkazadi va konveksiya orqali issiqlik yo'qotishm kuchaytiradi. 3.2. Ishlab chiqarish m ikroiqlimining g jg jy n ik я с ’уоНаН Ishlab chiqarish mikroiqlimi me’yorlari mehnat xavfsizligi standartlari sistemasi “Ish zonasi mikroiqlimi” bilan asosan belgilangan. Ular gigiyenik va texnik iqtisodiy negizlarga asoslangan. Sanoat korxonalari xonalarining xarakteri, yil fasllari va ish kategoriyasigaqarab, ulardagi harorat, nisbiy namlik va havo harakatining ish joylari uchun ruxsat etilgan me’yorlari belgilangan. Ish kategoriyalari quyidagicha belgilanadi: yengil jism oniy ishlar (1- kategoriya)-o‘tirib, tik turib yoki yurish bilan bogiiq holda bajariladigan, biroq muntazam jismoniy, zo‘riqish yoki yuklami ko‘tarishni talab qilmaydigan ishlar, energiya sarfi soatiga 150 kkal (172 J.s)ni tashkil etadi. Bunga tikuvchilik korxonasi, aniq asbobsozlik va shu kabi korxonalar kiradi. O'rtacha og irlikdagi jismoniy ishlar (II-kategoriya) - soatiga 150-250 kkal (172-293 J.s) energiya sarflanadigan faoliyat turlari kiradi. Bunga doimiy yurish va og'ir bo'lmagan (10 kg gacha) yuklami tashish bilan bog'liq bo'lgan ishlar kiradi. Masalan, yigiruv-to'qish ishlari, mexanik-yig'uv, payvandlash scxlaridagi ishlar shular jumlasidandir. Og'ir jismoniy ishlar (lll-kategoriya) - muntazam jismoniy zo'riqish, xususan og'ir yuklami (10 kg dan ortiq) muttasil birjoydan ikkinchi joyga ko'chirish va ko'tarish bilan bog'liq ishlar kiradi. Bunda energiya sarfi soatiga 250 kkal (293 Js)dan yuqori bo'ladi. Bunday ishlar temirchilik, quyuv va boshqa qator sexlarda bajariladi. Harorat, nisbiy namlik va havo harakatining tezligi risoladagi va yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan miqdorlar ko'rinishida me’yorlanadi. Risoladagi miqdorlar deganda odamga uzoq muddat va muntazam la'sir qilganda tashqi muhitga moslashuv reaksiyalarini kuchaytirmasdan organizmning me’yorl faoliyatini va issiqlik holatini saqlashini ta'minlaydigan mikroiqlim ko'rsatgichlarining yig'indisi tushunilib, ular issiqlik sezish mo'tadilligini vujudga keltiradi va ish qobiliyatini yuksaltirish uchun shart-sharoit hisoblanadi. Yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan mikroiqlim sharoitlari- organizmning faoliyatini va issiqlik holatdagi o'zgarishlarini, fiziologik moslanish imkoniyatlaridan chetga chiqmaydigan tashqi muhitga moslashish reaksiyalarining kuchayish'ni bartaraf ctadigan va tez me’yorga soladigan mikroiqlim ko'rsatgichlarining yig'indisidir. Bunda sog'liq uchun xatarli holatlar vujudga kelmaydi. biroq nomo'tadil issiqlik sezgilari, kayfiyatning yomonlashuvi va ish qobiliyatining pasayishi kuzatilishi mumkin. 1.2,3 jadvallarda mikroiqlimning risoladagi va yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan me’yorlari keltirilgan. Doimiy ishlarda 1-jadvalda keltirilgan miqdorlar ta’minlanishi lozim. ular havoni mo'tadillashtirishda ham majburiydir. Biroq qator hollarda. masalan issiqlik ko‘p ajralib chiqadigan yoki isitiladigan xonalarining hajmi katta mctallurgiya. mashinasozlik va boshqa zavodlarda yo‘1 qo'yiladigan m e’yorlarga (1.2 jadval) asoslanishi mumkin. biroq mehnat va dam olish rejimlariga qo'yiladigan gigiyenik talablarga. organizmning issiqlab ketishi va sovuq qotishini oldini olishga qaratilgan barcha vositalaridan foydalanishga ham amal qilish zarur. Me'yorlarda organizmning tashqi muhitga moslashishi faqat tashqi sharoitlarga emas, balki mehnatning og'ir-ycngilligiga bogiiq holda o'zgarib turadigan issiqlik hosil qilishi miqdoriga aloqadorligi ham hisobga olinadi. Shunga ko'ra yengil ishlarda, o'rtacha og'irlikdagi va og'ir ishlarga qaraganda, havoning birmuncha yuqori harotlarda va harakatining birmuncha kam tezlikda bo'lishi qabul qilingan Yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan me’yorlar yilning sovuq va bir mavsumdan ikkinchisiga o'tish davrlarida (tashqi havoning) o'rtacha kundalik harorati-1 OoC dan yuqori (yoki muvofiq holda past) doimiy ishjoylaridan tashqarida (1-jadval) birmuncha katta raqamlarda o'zgarib turishi, yilning issiq paytida esa (2-jadval) sex lar havosining oshgan harorati (ayniqsa o'rta Osiyo sharoitida va issiqlik ajralib chiqishi mumkin bo'lgan sexlarda) issiqlikning aniq ortiqcha bo'lishini ko'zda tutadi. Bu tashqi muhitning issiq bo'lishi bilan birga katta miqdordagi issiqlikni yo'qotishni qiyinligi bilan bog'liq. 1-jadval Ishlab chiqarish xonalari ish xonasidagi havoning harorati, nisbiy namligi va harakat tezligining risoladagi me’yorlari. Yil Ish katcgoriyalari havoning о Nisbiy harakat
Yilning sovuq va iliq davrida ishlab chiqarish xonalari harorati, nisbiy namligi va havo harakati tezligining yo’l qo’yiladigan me’yorlari Ish katcgoriyalari havo Nisbiy harkat Tashqaridagi С
Biroq, bu holda ham mc'yoiiar y o l qo'ysa bo'ladigan maksimumni chegaralaydi. Issiqlik ajralishi yuqori bo'lgan sexlarda havoning harakat tezligi ham birmuncha ortiqeha belgilanadi. GOSTda xonalaming katta kichikligi, issiqlik va namlik ajratishning birga uchrashi. doimiy harorat yoki harorat va namlik kabilami sun’iy usulda tutib turish sharoitlarini hisobga oladigan qator qo'shimcha tavsiyalar va aniqliklar ham mavjud. Ko'rsatib 0‘tilgan me yorlarga qo'shimcha qilib, SanPin-0093-96 da bayon etilganidek. ish joy larida issiqlikning nurlanish intensivligi 300 kkal.m2 s dan yuqori bo'lganda albatta havo dushlari qurilishi zarur ekanligini nazarda tutish lozim. Bunda beriladigan havo harorati va harakat tezligi yil fasliga, ish kategoriyasi va issiqlik nurlarining ko'p-kaniligiga bog'liq. Ish ncchog'lik og'ir bo'lsa, harorat shunchalik past va havo harakati yuqori bo'ladi 3 jadval Yilning issiq davridagi ishlab chiqarish xonalari harorati, nisbiy namligi va havo harakati tezligining yo'l qo'yiladigan me’yorlari
bo imasligi. biroq 26 bo’lganda 75 dan 4 ilao oshinasiigi ortiq bo'lmas ligi kciak. kerak. 3. 3. Sanoat korxonalarini sham ollatish Tabiiy shamollatish. Tabiiy shamollatish tashqaridan bino ichiga kirgan sovuq havo bino ichidagi issiqlik hisobiga issiqlik qabul qilibjsigandan keyin hajmi kengayganligi sababli yengillashib binoning yuqori tomonlariga qarab harakatlanadi va agar biz binoning yuqori qismida havoning chiqib ketishi uchun quvur yoki tirqishlar hosil qilsak unda biz havoni tashqariga chiqarib yuborish imkoniyatiga ega bo'lamiz. Biz jarayon har qanday sanoat korxonasi binosida, shuningdek har qanday binoda, ayniqsa. sovuq faslda uzluksiz davom etadi va bu hodisani aeratsiya deb yuritiladi. Mashinasozlik sanoati korxonalarida, ayniqsa. ko'p miqdorda issiqlik ajralishi bilan kechadigan jarayonlarda tabiiy shamollatishning ahamiyati nihoyalda katta boiadi. Chunki bu sexlarda almashtiriladigan havoning miqdori juda katta bo'lganligi sababli mexanik shamollatishga juda katta mablag* sarflashga to‘g ‘ri keladi. Bunday issiq sexlarda ajralib chiqayotgan issiqlikni tabiiy shamollatish yo'li bilan chiqarib yuborish anchagina iqtisodiy samara berishini hisobga olish kerak. Bunda asosiy e’tibomi havoni kirish yo'nalishlari va chiqish joylarini ta’minlash katta rol o'ynaydi. Ma’lumki issiq havo yuqoriga qarab ko‘tariladi,sovuq havo esa pastga yo'naladi. Shuning uchun ko'p miqdorda issiqlik ajralib chiquvchi sexlarda sovuq havoni poldan 4m balandlikdan berish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Sovuq havo pastga qarab yo'nalishi borasida issiq havo bilan aralashadi, isiydi va vujudga kelgan tabiiy oqimlar harakatiga qo'shilib uzluksiz harakat hosil qiladi. Bu uzluksiz harakat davomida oqimlarga yangidan-yangi miqdorlar qo\shilishi natijasida yuqori to'siqlar tomon yo'naladi va bir qismi tabiiy shamollatish tirqishlaridan tashqariga chiqib ketadi,bir qismi esa sovib yana pastga qarab yo'naladi va bu bilan havoning xona ichidagi aylanma harakatini kuchaytirishga o ‘z b^sasini qo‘shadi. Shunday qilib binolaming ichida havo harakatining tutash oqimlari vujudga keladi. Buni 6-rasmda ko'rsatilgan sxemada ifodalash mumkin. Agar tashqarida havo nihoyalda issiq bo'lsa. (30-40 ,vS atrofida) labiiy shamollatish ehtiyoji oshadi. Tabiiy shamollatishni hisoblash, asosan. ma'lum isish hisobiga yengillashib, binoning yuquri qiMiilai ida yig'ilgan ortiqeha bosimni. biron-bii havo chiqarib yuborish joyidan chiqarib yuborishga mo'ljallangan. Faraz qilaylik 6-rasmda ko'rsatilgan ko'ndalang kesimga ega bo'lgan sexga umumiy havo bosimi asosida belgilab olsak. ma’lum balandlikka ko'tarilgan havo isib, xona haroratiga tenglashgan chizig'ini -deb faraz qilaylik. Shu 0 chiziqdan yuqori tomonda bosim ortiqeha bo'lib, past tomonda birmuncha kam bo'lishini grafikda ko'rinib turibdi. Hosil bo'lgan ortiqeha bosimi balandlik hisobiga bo'lganligidan uni quyidagicha ifodalash mumkin: A R =Н(yУm-У u)7, bunda: N-quyi havo kirish joyi bilan yuqoridagi havo chiqish joyi orasidagi balandlik; Ут - tashqaridagi havoning zichligi,kg/m\ Уц - ichkaridagi havoning zichligi. kg m \ Bundan lashqari tabiiy havo alimshisli shamol la'sirida ham boiishi mumkin. Agar binoga shamol urilayotgan tomondagi bosun shamol hisobiga birmuncha ijobiy boisa. shamol umiayotgan tomonda bosim salbiy yo'nalishda boiadi va buni quyidagicha ifodalash mumkin: Д R = R,- R, bunda: R,-shamoI urilayotgan tomondagi bosim: R’-shamol urilmayotgandagi tomondagi bosim. Agar binoga har ikkala bosim kuchi tabiiy shamollatish vazifasini bajarayapti deb hisoblasak: A R =('У m-У u') H + (vR,I- RУJ Ortiqeha bosim miqdorini aniqlagandan keyin chiqarib уuborilayotgan havo miqdorini ham aniqlash mumkin: Q = Hf yj2({AP bunda ц - havo miqdori koeffitsienti: f - havoni chiqarib yuboruvchi teshik kcsim yuzasi: Soddalashtirilgan holda bu formula: Q = 4,04 л/ д р ko‘rinishga ega boiadi. Bu yerda F - havo chiqib kctayotgan tirqish kesim yuzasi. 6-rasm. Tabiiy shamollatishda sanoat korxonasi xonasidagi hosil boladigan bosimlaming taqsimlanishi. Chang tozalagichlarning turlari ko‘p. Ularni qo'llaganda asosan chang tozaluvchi apparatning ekspluatatsiya jihatidan qulayligiga. uning chang tozalash darajasiga va uning arzon-qimmatligiga qarab tanlanadi. Mahalliy shamollatish tizimi. Mahalliy shamollatish sistemalari zararli moddalaming ajralish chiqayotgan joylarning o ‘zida ishlab chiqarish zonasidagi havogi aralashib ulgunmsdan ushlab qolish va chiqarib yuborishni ta'minlashi zarur. Gigiycna nuqtai nazaridan mahalliy shamollatish zararli moddani ishchi nafas olish organlariga yetib bormasligini yoki kamaygan miqdorda yelib borishi ni ta’minlaydi. Bu shamollatish sistemasida atmosferagachiqarib yuborilayotgan havodagi zararli moddalar oz havoni chiqarish bilan shamollatishni yengillashtiradi. Kiritilayotgan havoga ishlov berish va tozalash kerak bo'lmaydi va bu iqtisodiy jihatidan yaxshi natija boradi. Mahalliy shamollatishning turlari juda xilma-xil. Shulardan ba'zi birlari bilan lanishib o ‘tamiz. Havo so'ruvchi shkaf (7-rasm, a) asosan kimyo laboratoriyalarida ishlatiladi. Bu shkafning yuqori qismida yengil gazlami yig‘ish uchun ma'lum hajm iniqdorida kenglik qoldiriladi. hi 7-rasm. Mahalliy shamollatish vositalari Shkafning texnologik eshikchasi oldidagi havoning harakati 0.5 m s.dan kam boimasligi kerak. Agar ajralib chiqayotgan gaz og'ir va zaharli boisa. havo tezligi 0.7-1 m/s miqdorda belgilanadi. Bu shkafdan chiqarib yuborilayotgan havo miqdorini hisoblab chiqish mumkin. L = 3600 V (Fish + Fq)a + V ( Bunda L - shkafdan so'rib chiqarib yuborilayotgan havo miqdori.m3 soat. V - ma lum kesim yuzasidagi havo tezligi,m/s Fish - xizmat eshikchasi yuzasi.m:. Fq - qo'shimcha eshikcha va tirqishlar yuzasi. nv. a - hisobga olish mumkin bolmagan zichlanmagan yerlardan so'rilishi mumkin boigan havo hisobiga olinadigan koeffiisient.odatda bu koeffitsient 1,1 qabul qilinadi. Zararli moddalar ajralishi mumkin boigan texnologik jarayonlarni qobiq bilan o 4rashga harakat qilinadi va uning bir yoki bir necha yeridan havo so'rilib, xonadagi havoga harakati qobiq ichiga qarab yo'naladi, zararli moddalar ish joylariga tarqalmasligi ta’minlanadi. Ba'zi bir texnologik jarayonlarni bunday qobiqqa о ‘rash imkoniyati yo'q. Bunday hollarda ochiq havo so'rish sistemalaridan foydalaniladi. Bunday sistemalaming eng oddiy turi havo so'rish zontidir (7-rasm, b). Zontni qizigan havo oqimlari uchun ishlatish maqsadga muvofiqdir. Ba’zi vaqtlarda* zontlar o'miga shirmalardan foydalanish ko'p miqdordagi havoni chiqarib yuborish imkoniyatini beradi. Har qanday holatda ham zararli havo ishchi nafas organlariga yetib bormaydigan bo'lishi shart (7-rasm, v). Agar zararli moddalar ajralib chiqayotgan zona vanna shaklida bo'lsa va uning tomonlari biror-bir texnologik jarayonni bajarish uchun zarur bo'lib, zont о 4matish imkoniyati bo'lmasa, unda havo bortlar orqali so’riladi (7-rasm, g). Bort orqali havo so'rish sistemalari bir tomonlama, ikki tomondan va havo bir tomonidan va havoni bir tomonidan so'rib, ikkinchi tomonidan haydash yo'li bilan amalga oshiriladi. Ba’zi bir hollarda ishchiga yo'naltirilgan havo dushlaridan foydalaniladi. Havo dushlari havo harorati va havo harakati tezligi SanPin-0093-96 bilan cheklangan bo'ladi. Masalan. yilning issiq oylarida (tashqi havo harorati>10*0) yengil kategoriyadagi ish bajaruvchi ishchilar uchun va issiqlik ajralib chiqishi 1,3-2,5 M Dj/ (m: "C) (300-600 kkal (m2 s) ni tashkil qilsa, havo haroratining miqdori 22-24°C, tezligi esa 0,5-1,0 m/s; og'ir kategoriyadagi ish bajarilganda va issiqlik ajralib chiqishi 10 M Dj (m2 s) [2400 kkal/(nvS)] va undan ortiq bo'lsa. bu me’yortegishlicha I8-19"C va 3,0-3,5 m/s ni tashkil qiladi. havoning harakati tezligi 5,0 m/s dan ortiq bo'lsa, inson holatiga yoqimsiz ta’sir ko'rsatadi. Havo dushlari doimiy o'matilgan va ko4chma boiishi mumkin. Doimiy o'matilgan havo dushlari uchun havoni xona tashqarisidan olinadi. Ko'chma havo dushlari uchun esa, dush o'matilgan xona havosidan foydalanish mumkin. Agar dush o'matilgan xonada issiqlik ajralishi kuchli boisa. unda ko'chma havo dushlari suv zarralari bilan birga yuboriladi va bu sovulishdu ancha samarali usul hisoblanadi. 3. 4. Atmosfera havosi tarkibidagi changlar Sanoatda, transport vositalarini ishlatishda va qishloq xo'jaligida bajariladigan ishlaming deyarli hammasida chang hosil boiishi va ajralishi kuzatiladi. Umuman changlaming turlari ulaming kelib chiqish manbalarini hisobga olib. ulami tabiiy va sun’iy changlarga b o iib qaraladi. Ma'lumki changlangan havo muhiti insoniyatm qadim zamonlardan beri ta’qib qilib kelgan. Tabiiy changlar sirasiga labiatda inson la’sirisiz hosil boladigan changlar kiritiladi. Bunday changlar shamol va qattiq boronlar ta'sirida qum va tuproqning erroziyalangan qatlamlarining uchishi. o‘simlik va hayvonot olamida paydo boladigan changlar. vulqonlarotilishi. kosmosdan yer almost eras i ta'siriga tushib qolgan metioritlar va boshqa kosmik jismlaming yonib kelishidan hosil boladigan changlar va boshqa hollarda hosil boladigan changlami kiritish mumkin. Tabiiy changlaming atmosfera muhilidagi miqdori tabiiy sharoitga. havoning holatiga. yilning fasllariga va aniqlanayoigan zonaning qaysi minlaqaga joylashganligiga b o g iiq . Masalan almosleradagi changning miqdori shimoliy rayonlarga nisbatan janubiy rayonlarda. o ‘rmon zonalariga qaraganda ch o l zonalarida. shuningdek qish oylariga nisbatan yoz oylarida ko'proq boiishi ma’lum. Aniqlanishicha har bir kubomelr havo tarkibida katta shaharlar hududlarida 6000 atrofida (ba’zi bir manbalarda avtomobil vositalaridan ajralgan tutunlami ham kiritib 30 000 tartibida keltiriladi) har xil kaltalikdagi chang zarralari boiishi aniqlangan. dalalar va boglarda bu miqdor o ‘n marta kamayadi, togii hududlarda esa undan ham kamroq chang zarralari boiadi. Sun’iy changlar sanoal korxonalarida va qurilishlarda insonning bevosita yoki bilvosita ta’siri natijasida hosil boladigan changlar kiradi. Masalan mashinasozlik sanoatida-cho'yan ishlab chiqaruvchi domna va marten pechlarida va bu sanoatning hammaquyuvchilik sexlarida. Issiqlikelektrosiansiyalarida yoqilgan ko’miming m alum qismi kul va tutun sifatida aimosleraga chiqarib yuboriladi, qurilish ishlarida yer qazish ishlari, portlatish ishlari. sement ishlab chiqarish. shuningdek toglardan ma'danlami qazib olish ishlari va boshqa juda ko*p ishlarda juda ko'p miqdorda chang ajraladiki, bu changlami atrof-muhitga chiqarib yuborish tabialga halokatli ta'sir ko‘rsalishi mumkin. Sanoatning ba’zi bir tormoqlarida. masalan kimyo sanoatida shunday xavfli sanoat changlari ajraladiki. ulami tozalamasdan chiqarib yuborish fojiali holatlami vujudga keltirgan b o iar edi. Changning kelib chiqishi bo'yicha organik, mineral va aralashma changlar deb belgilanadi. Changning zararli ta’sirining tavsifi asosan uning kimyoviy tarkibiga bogiiq. Changning kattaligi (ya’ni dispers tarkibi) bo'yicha uch gruppaga boiib qaraladi:,
3. 5. Sanoat korxonalaridagi zaharlar va zaharlanish Sanoatda ishlab chiqarish zaharlari deb ishchiga mehnat faoliyati sharoitida ta’sir etadigan va ish qobiliyatini pasaytiradigan, shuningdek, sog‘lig‘iga putur yetkazadigan kasbiy yoki ishlab chiqarishda ro'y beradigan zaharlanishlami tushiniladi. Zaharlar umumiy yoki mahalliy ta'sir qilishi mumkin. Umumiy ta’sir zahaming qonga so‘rilishi natijasida rivojlanadi. Bunda aksari nisbiy tanlash kuzatiladi, asosan ayrim organlaryoki tizimlar. masalan marganetsdan zaharlanishda asab tizimi, benzoldan zaharlanishda qon yaratish organlari zarar ko'radi. Maxalliy ta’sir to'qimalaming parchalanish mahsulotlari so'rilishi va nerv oxirlari ta'sirlanishidan chiqqan reflektor reaksiyalar natijasida odatda umumiy hodisalar bilan ham o'tadi. Ishlab chiqarishda zaharlanishlar o'tkir, o'rtacha o'tkir va surunkali formada o'tadi. o'tkir zaharlanishlar asosan guruh holatida bo'ladi. Bu zaharlanishlar quyidagicha lavsiflanadi: O 'tkir va surunkali zaharlanishlar bilan bir qatorda o'rtacha o'tkir formadagi zaharlanishlar farq qilinib. bular paydo bo 'lish i va belgilariga k o 'ra o 'tk ir zaharlanishlarga o'xshash bo‘lsada. biroq asta-sekin rivojlanadi va birmuncha surunkali kechadi. Ishlab chiqarish zaharlari o ‘tkir. o ‘rtacha o ‘tkir va surunkali zaharlashgagina olib kelmasdan. balki bashqa salbiy oqibatlarga ham sababchi boiadi. Ular organizmning biologik qarshiligini pasaytiradi. yuqori nafas yollari qatori. sil. yurak-tomir tizimida kasalliklaming rivojlanishiga imkon yaratadi. Zaharlaming ba'zi birlari gcnetik ta'sir ko*rsatib, mayib-majruhlikning rivojlanishiga olib kelishi mumkin. 3. 6. Changlangan havoni tozalash qurilm alari Chang tozalash kam eralari. Chang tozalash kamcralari o'z tuzilishi va ishlash usuli bilan eng sodda chang tozalash qurilmalari qatoriga kiradi. Changlangan havo tozalash kamerasiga I quvur orqali 2 kameraga yuboriladi (8- rasm). Kameraga yuborilayotgan havo ma'lum miqdordagi tezlikka ega boiganligi sababli (18-22 m/s ), havoning qarshiliksiz chiqib kctishini kamaytirish maqsadida 3 devor to‘siq o'matilgan. Changdan tozalangan havo chiqib ketishi uchun 4 chiqarib yuborish quvuri o ‘matilgan. Kamcra ichiga changlangan havo bilan birgalikda kirgan chang zarrachasining soddalashtirilgan holatini ko‘rib chiqamiz. Bu holda chang zarrachasiga ta* sir qilib uni harakatlantiradigan kuchlardan biri. havo harakati natijasida olingan inersiya kuchi boiib. bu zarrani gorizontal holatda harakatlantirishga intiluvchi V\. Bundan tashqari chang zarrachasiga o‘z oglrlik kuchi ta’siri, uni pastga qarab harakatlanishga majbur qiladi. Bu kuchlaming umumiy ta'sir qiluvchi kuchi ulaming vektorlari yiglndisidan hosil boigan parallelogram diogonali yo‘nalishida boiadi. Bu holda zarraning harakatlanish yolini aniqlash mumkin. Gorizontal yo'nalishda. 1= V*r vertikal yo'nalishda esa Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|