Hayotiy faoliyat xavfsizliqi fanidan

Asoslar. usullar. choralar - bu xavfsizlikni la'min etislidagi maniiqiy pog'onalardir. Ulami tanlab olish laoliyatning aniq sharoitlariga. xavfning darajasiga
va boshqa mczonlarga bogiiq.
Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari ko'p. Ulami belgilarga qarab bir necha klasslaiga ajratish mumkin. Masalan: yo'llantiruvchi, texnik, tashkiliy, boshqaruv.
1. YQ'nalliruvchj;
1 ) Operatorning faolligi; 2) Faoliyatning muruvvatlash (odamiyligi,
muruvvatliligi); 3) Tuzulishning tarlibsizlanishi (destruksiya); 4) Operatomi almashtirish; 5) Turkumlashlar (klassifikatsiya); 6) Xavflami yo'qotish; 7) Taitiblash (sistemalash); 8) Xavfni kamaytirish.
2tTexnik;
I) Blokirovkalash; 2) Vakuumlash; 3 ) Zichlash (germatizatsiya);
4) Masofa bilan himoyalash; 5) Mahkamlash - puxtalash; 6) To'siqlar orqali (ekranlash); 7) ojiz zveno qo‘llash; 8) Siqilgan havo qo'llash; 9) harakatlarni sckinlashtirish.
3. Tashkiliy
1) Vaqt bilan himoyalash; 2) Axborot (ma’lumotlar);
3) Zaxiralash: 4) Mos kclmaslik; 5) Me’yorlash; 6) Xodimlar tanlash; 7) Ergonomiklik.
4. Boshqaruv:

• Moslik (адекватность); 2) Nazorat; 3) Qarshi aloqa; 4) Javobgarlik; 5) Rejalilik: 6) Rag'batlanlirishlar; 7) Samaradorlik; 8) Boshqarish.

Xavfsizlikni ta’minlash usullari, ta’riflari
Inson o'z mehnat faoliyati jarayonida bo'ladigan fazo - ish joyi deb ataladi (gomosfera). Xavf mavjud yoki vaqti-vaqli bilan paydo bo'ladigan fazoni noksosfera deyiladi. Xavfsizlikni la'niinlashga quyidagi 3 xil usullar orqali erishiladi:

• Gomosfera va noksosferani fazoviy va vaqliy ma’noda ajratib qo'yish, buni hal qilish uchun masofadan boshqarish, avtomatlashtirish, robotlashlirish vositalari yordamidnn foydalaniladi.
• Xavflami yuqotish yo'li bilan noksosferani me’yorlashtirish. Bu usulga ishchilammg shovqin. gaz, changdan, jarohallanishidan saqlovchi shaxsiy va kollektiv himoya vositalari qo'llash.

V) Bu usul ishchilami tegishli muhitga moslashishga, uni himoyalash darajasini ko'tarishga yo'natirilgan har xil vositalar va usullami o'z ichiga oladi. Kasbiga qarab tanlash. ruhiy ta'sir va (shaxsiy) himoya vositalari qo'llash. Amalda esa yuqorida aytilgan usullar (kombinatsiyasi) birgalikda qo'llaniladi.
Xavfsizlikni ta'minlovchi vositalarga. jamoa (kollektiv) va shaxsiy himoya vositalari kiradi. (JXV vaSHXV). Ularo'z yo'lida xavflaming turiga, tuzilishiga, ishlalish sohasiga nisbatan guruhlarga bo'linadi.

Hayotiy faoliyat xavfsizligini boshqarishning uslubiy asoslari
HFX to'g'risida tushuncha. HFXning uslubiy va boshqaruv masalalari xavfsizlik darajasiga va “T ” ga obyektiv ta’siri katta. HFX boshqarilishida - inson - muhit sistemasi tushuniladi.
HFXni boshqarish - bu aqlan (atay) obyektni xavfli holatdan, kam xavfli holatga
o'tkazish. Bunda iqtisodiy va texnik maqsadga muvofiqlik shartlariga amal qilinadi. HFXning boshqarish sxemasi 3-rasmda keltirilgan.
HFXni boshqarishning vazifalari Boshqarish vazifalari quyidagilardan iborat:

• Obyekt holatining tahlili va bahosi.
• Boshqarishning tadbirlari.
• Boshqariluvchi va boshqaruvchi sistemalami tashkil qilish.
• Boshqarishning tashkiliy ishlarini nazorat qilish va tekshirish sislemalarini yaratish.
• Tadbirlaming ta'sir qilishini, foydasini aniqlash.
• Rag‘batlantirish.

lioshqansh ob yckti
hisobot
Boshqarish sistemasi (ma'muriyat)
_|lchki birlamchi mlormalsiya
J qaytish aloqasi orqali ' chiqish signali
Kirish signali
3-rasm. Hayotiy faoliyat xavfsizligini boshqarish sxemasi.
HFXni boshqarish quyidagilardan iborat:
Dunyoqarashlik, fiziologik, ruhiy, ijtimoiy. tarbiyaviy. ekologik. tibbiy. texnik. huquqiy va iqtisodiy.
HFXning aspcktlariga ioyiq juda ko'p boshqaruv vositalari mav jud
Bular qatoriga xalq ommasining ma'rilali, kasbni tanlash va o'rgatish: odamlarda intizom madaniyatini tarbiyalash; boshqariluvchi shaxslarga(suhyektlarga) ruhiy la'sir: shaxsiy va jamoa himoya va texnik vositalari (SHHV va JHV) va h.k
Faoliyatning mavzularga ajralishi
“Inson-muhit", “inson- ishlab chiqarish" va boshqa sistcmalarga murakkab ko‘p turkibli uyushmalardan (tuzilmalardan) hisoblanadi. Xavflami o'rganish va tahlil
jarayonida tarkiblarga ajratiladi. Masalan, 4 va 5-rasmIarga qarang:
4-r;i4m I ;k>Ii\ at moilcli
du iliit
S:ilbiy
<>qiha>
I-inson. ?- inulni. 3- aks la'sir qiluvchi ;il(4|:il:tr
5- rasm Faoliyatning turkumlaraio ajratilishi
l-iiiM)n: 2- mehnat

• mclinai xosiialari:
• qiivval

s- mclinai inahsuloilan
7- llora; N- fauna; 'Mr.a’liiniut; П)- tnbiiy iqlim; 1I-mchn:;:n: i.i>hki! uilish
l?.-iamoa. \a h.k

Aniq faoliyat sharoitlarida bu turkumlar (elcmentlar) yanada ravshanlashadi. Shuning uchun faoliyatni loyihalashda uning turkumlarini (elementlarini) yetarli darajada aniqlab. to 'g’ri keladigan axborot manbalaridan foydalanU ^b aiiD g xavlUxususiyatlari topiladi. f T ; *
№
Isblarning natijalari
1.
Loyihalash ishlarining ketma- ketligi
Loyihalanayotgan yoki mavjud obyektni qismlarga ajratish.
Aniqlanadi:

• Ish buyumlari;
• Ish vositalari: uskuna, imorat, inshootlar.
• Q uw at 4. Ish mahsulotlari.
• Texnologikjarayonlar.
• Tabiiy iqlim omillari.
• Flora-fauna. 8. Ishchilar.

9. Ish joyi, sex.

2. Har bir elementning vujudga kellirishi
Xavflar sabablari
Himoya qilinishi kerak bo'lgan xavflar va sabablar ro'yxati.
mumkin bo'lgan xavflami indentifikatsiyalash..

• Sabablar va xavflar "shajarasi”ni tuzish
• Xavflaming miqdo riy va sifatiy bahosi, YKMB va “T” darajasi bilan solishtirish.
• Maqsadni aniqlash.

Erishish kerak bo'lgan ish sharoitini parametlarini aniqlash.
Qabul qilingan integral yoki ball ko'rsatkichlari.
Asoslami, usullami, altemativlami to'plash

• Xavfsizlik ko'rsatkichlari bo'yicha obycktlami umumiy baholash.
• Bo'lishi mumkin boMgan asoslar usullar va xavfsizlikni ta’min etadigan vositalar.
• Har bir altcmativning afzalligi va kamchiligini, zarar va foydasini tahlil etish (analiz).

To'g'ri kcladigan xilini tanlab olish.
9.
To'g'ri kcladigan xilini tanlab olish.
Qabul qilinishi mumkin bo'lgan asoslami, usullami va vositalami tahlil etish.
10. Hisob-kitob
11. Foydasini baholash.
Masalani aniq yeehish.
Texnik, ijtimoiy, iqtisodiy foydasining ko'rsatkichlari.
Havflar va havfsizliklar bu m uhitda
I-bob uchun o4z!ashtirish savollari
1. HFX fani nimani o ‘rganadi? 2. HFXning asosiy aksiomasi yoki V. Marshal nazariyasining asosi nima? 3. Xavflaming kelib chiqish sabablari. 4. Xavfsizlik taksonomiyasi nima? 5. Xavf nima? 6. Xavflar kvantifikatsiyasi nima? 7. Tavakkal nima? 8. Masalan. ishlab chiqarishda bir yilda jarohatlar tufayli o ‘limlar soni 420 ni. ishlovchilar soni esa 9 min. kishini tashkil qilsa, ishlab chiqarishda o'lim tavakkalni aniqlang. 9. Tavakkalni yo'l qo'ysa bo'ladigan miqdoriy tushunchasi. 10. “Xavflar daraxtiMni tuzish tavakkal kvantifikatsiyasining qaysi usulida qo'llaniladi? 11. “Xavflar daraxtidan” kutilgan asosiy maqsad nima? 12. Xavfsizlikni tahlil qilishning qaysi usuli ko'ngilsiz hodisa sodir bo'Igandan so'ng bajariladi? 13. Xavfsizlikni tahlil qilishning qaysi usuli ko'ngilsiz voqea sodir bo'lmasdan oldin bajariladi? 14. Xavflami tahlil qilishning aprior va aposterior usullari bir-birini to'ldiradimi yoki bir-biriga zidmi?
15. Xavfsizlikni ta’minlashning texnik prinsiplarini ayting. 16. “Xavfsizlik” ta’rifini ko'rsating. 17. Yashirin xavf, yaqqol xavfga o'tishi uchun nima kerak?
1-bob uchun tayanch iboralar
Hayotiy faoliyat xavfsizligi, faoliyat, xavfsizlik, xavf-xatar, sabab, ko'ngilsiz oqibat, taksonomiya. impulsiv xavf, kvantifikatsiya, yashirin xavflar aksiomasi. tavakkal. tavakkalni yo‘1qo'ysa bo'ladigan mintaqasi, ergatik sistema, sabablar va xavflar daraxti, gomosfera, noksosfera, aprior va aposterior tahlil.
II BO‘LIM.
2-BOB. MEHNAT MUHOFAZASI
2.1 M ehnatni muhofaza qilishda tashkiliy va huquqiy m asalaiar
M ehnat m uhofazasi b o ‘limi « H ayotiy faoliyat xavfsizligi» fanining mutaxassislikka tegishli asosiy nazariy qismini beradi. Aniq muammolar, transport vositalari, texnologik jarayonlar, ish turlari. bino va inshootlar uchun xavfsizlikni ta’minlash har bir fanning mutaxassislik kurslarida beriladi.
Mehnat muhofazasi borasida ilmiy tadqiqot ishlarini mehnatni muhofazasi qilish instituti va Oliy o ‘quv yurtlarining HFX kafedralari, ko'plab tibbiyot ilmiy-tadqiqot
tashkilotlarida olib boriladi. Odatda barcha standart va texnik lalablarga “Xavfsizlik tcxnikasi” talablari kiritiladi.
Mehnat muhofazasining rivojlanishida ulug* bobokalonlarimiz - Abu-AIi ibn Sino, Beruniy, Bobur va rus olimlaridan Lomonosov M.V., zamondoshlarimizdan Zolotnitskiy N.D., Solovyev N.V.. Kelbert D.A. Gintillo V.L., Grimitlin M.I.. Nabiyev M.N., Uchastkin P.V.. Iskandarov T.I. va boshqalaming hissalari kattadir.
“ 1992 yil 8 dekabrda 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi mamalakatimiz hayotida ulkan siyosiy voqea bo'ldi. Hech bir davlat o'zining Asosiy qonunida davlat va jamiyat qurilishining tamoyillarini, fuqarolarini huquq va erkinliklarini, jamiyat taraqqiyotining iqtisodiy asoslari va strategik yo‘nalishlarini mustahkamlamasdan turib, demokratik, huquqiy suveren davlat bo‘la olm aydi. B izning 0 ‘zbekiston R espublikasi K onstitutsiyasi dem okratik,
xalqaro m iqyosida e ’tiro f etilgan m e’yor va talablarga javob beradi deyish uchun to‘la asoslarimiz bor” [2].
Konstitutsiya - bu davlatning Asosiy qonuni bo‘lib. uning ijtimoiy-siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy tabiatini ifoda etadi. Konstitutsiya - bu davlatning huquqiy asosidir, unga muvofiq jam iyat va butun davlat tizimi faoliyat ko'rsatadi. Konstitutsiya fuqarolaming huquq va erkinliklarini ta'minlaydi va himoya qiladi.
Yangi K onstilutsiyam iz to 'g 'risida Respublika Prezidenti I.A.Karimov quyidagilami ta’kidladi: “Asosiy Qonunimiz xalqimizning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy
ongi va madaniyatini aks elliradi. Chunki uni ishlab chiqish va muhokama etishda butun xalq ishtirok etdi. Bir so‘z bilan aytganda. Konstitutsiyamiz tom ma’noda xalqimiz tafakkuri va ijodininig mahsulidir" [3].
Konstitutsiyada o ‘zbek xalqi tarixiy va milliy qadriyatlari aks etadi.
Mustaqil O'zbekiston Konstitutsiyasining loyihasini tayyorlashda o ‘zbek
xalqining tarixiy, milliy qadriyatlari, an'analari va urf-odatlari. axloqi va madaniyalining boshqa jihatlari hisobga olindi. “Temur tuzuklari” . “ Hamsa” . “Zafarnom a”. “Bobumoma”, “Qobusnoma”. “Shoxlar va amirlaming xulq-atvori" va shu kabi tarixning bebaho yodgorliklaridan foydalanildi.
Pre/ideniimi/ I.A. Karimov Ahmad Yassaviy. Bahouddin Naqshbandiy, Imom al-Buxoriy. Imom at-Temuziy. Fambiy. Amir Temur. Mirzo Ulug'bek, Alisher Navoiy, Bobur kabi ajdodi;’!imizning donishmandligini o ’zida mujassam qilgan sharq fal safas i va demokratiyasmi. ilg’or Jahon tajribasini hisobga olgan holda biz davlatchiligimizm. jamiyatimizm qurishimiz zarurligi alohida ta'kidlab o ‘tdi.
Mehnat sharoitining yaxshilanishi ijtimoiy natijalarga - ya’ni mehnatkashlarnmg sogligim yaxshilash, o ’z ishidan mamnunlik darajasini oshirish. mehnat intizomim muslahkamlash, ishlab chiqarish va jamoat faoliyatini oshirishga olib keladi.
Mehnat muhofazasi talablariga javob bermaydigan biron bir yangi mashina yoki mexanizm ishlab chiqarishga qabul qilinmasligi kerak. Shuningdek mehnat muhofazasi talablariga javob bermaydigan biror sex yoki korxona ekspluatatsiyaga tushirilmasligi kerak.
2.2. M ehnat muhofazasi haqida qonunchilik asoslari O'zbekistonda mehnat muhofazasi ko'plab qonun chiqaruvchi rasmiy hujjatlar
bilan belgilab qo'yilgan bo'lib. tartibga solib va boshqarib turiladi. O ’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasida. mehnat haqidagi qonunlar asoslanda mehnat muhofazasiga oid asosiy nizomlar keltirilgan.
O ’zbekiston Respublikasida sogiom va xavfsiz mehnat sharoitim yaratish davlat ahamiyatiga molik ishdir. O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasida: Har bir shaxs
..."ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir" - deyilgan.
O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasiga muvofiq Davlatimiz fuarolan, nullati va irqidan qat'iy nazar, teng huquqlidirlar. Ayollarga erkaklar bilan teng huquqi berilgan. Sharoiti og’ir va zararli ishlarda ayollar va yoshlar mehnatidan foydalanish ta’qiqlanadi. Homilador ayollarning tunda va ishdan tashqari vaqtda ishlashlari cheklangan.
Mehnat haqidagi qonunlar Asoslarida, sharoiti zararli b o ig an ishlarda, shuningdek, alohida harorat sharoitida bajariladigan yoki ifloslanish bilan bogiiq ishlarda ishlaydigan ishchi-xizmatchilarga belgilangan m e’yorlarga muvofiq bepul jamokor, maxsus poyafzal va boshqa turdagi yakka tartibdagi himoya vositalari, sut yoki uning o’mini bosa oladigan boshqa ozuqa mahsuloti bcrilishi ko'zda tutilgan.
Homilador ayollarga bola tugllishidan oldin 70 kun, tug'ilgandan keyin 56 kun ta'til beriladi. 2 va undan ortiq bola tugllsa yoki tug'ilish nome’yorl bo'lgan hollarda 70 kun ta’til beriladi. Hozir haq tolanadigan ta'til vaqti 2 yilgacha, o 4z hisobidan olinadigan ta’til 3 yilgacha cho'zilgan (233,234-moddalar) [8]. Homilador ayollar yengil ishlarga yoki to'liqmas ish joylariga olkaziladilar.
16 yoshga to'lmagan yoshlami ishga qabul qilish ta’qiqlangan. Ayrim hollarda 15 yoshdan ham ishga olish mumkin (mehnat muhofazasi inspeksiyasining ruxsati bilan) (773 modda) [8]. Balog'at yoshiga yetmagan (16 dan 18 gacha) yoshlar uchun
qisqartirilgan olti soatlik ish kuni joriy etilgan. Tungi va asosiy vaqtdan tashqari qo'shimcha ishlar ta’qiqlangan.
2.3. O 'zbekiston Respublikasida m ehnat muhofazasini nazorat qiluvchi
tashkilotlar.
Mehnat muhofazasi bo'yicha qonunlaming bajarilishini nazorat qilib turish quyidagi davlat tashkilotlariga topshirilgan:

• O 'z. R. mehnat va ijtimoiy ta’minot Vazirligi. Mehnat muhofazasi Davlat inspeksiyasi;
• Sanoat kon texnik nazorati agentligi;
• Davlat sanitariya nazorati:
• Davlat yong'in nazorati;
• Davlat energiya nazorati.
• Mehnat muhofazasi Davlat texnik inspeksiyasi.

Bular korxonalarda xavfsiz ishlash, texnika xavfsizligi bo'yicha me’yor va
qoidalariga rioya qilish, sanoat sanitariyasi va mehnat gigiyenasiga rioya qilish, mehnat qonunchiligiga rioya qilish masalalarini nazorat qiladi. Har bir tarmoq o‘z texnik inspektoriga ega.

• Sanoat davlat kon texnik nazorati agentligi.

Bu tashkilot bug* qozonlarining to'g'ri ishlashini. bosim ostida ishlaydigan,
yuk ko'tarish mashinalari (ko'tarma kranlar, liftlar), ekskavatorlar, gaz uskunalari magistral quvurlari ishini va portlovchi moddalami ishlatish, saqlash va tashish ishlarini nazorat qiladi.

• Davlat sanitariya nazorati - Bu tashkilot havoni. suvni va tuproqni ifloslanishdan ogohlantirish, shovqin va titrashni yo‘qotish, sexlaming sanitariya holatlarini yaxshilash (harorat, nisbiy namlik, yoritilganlik va h.k.) ishlarini nazorat qiladi.
• Davlat yong'in nazorati - bu tashkilot yong'inga qarshi tadbirlami, o ‘t o'chirish vositalarining holatini, yong'in haqida xabar berish vositalarining ishini nazorat

qiladi.

• D avlat energiya nazorati - bu tashkilot korxonalaridagi energiya sistemalarining texnik ekspluatatsiyasini va xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilishni nazorat qiladi.

Hozirgi paytda to'qimachilik korxonalarida ham uch pog'onali nazorat keng joriy qilingan:

• - pog'ona - har kuni usta va jamoatchi inspektor bilan birgalikda sexdagi ish joylarini aylanib chiqishadi. Uchragan kamchiliklami tuzatishga choralarini ko'rishadi.
• - pog‘ona - har hafta sex boshlig'i katta jamoatchi inspektor bilan birgalikda sexdagi ish joylarini aylanib chiqishadi. Uchragan kamchiliklami tuzatishga chora ko'rishadi.

Ill - pog'ona - har oyda bir mana korxona bosh muhandisi mehnat muhofazasi muhandisi bilan birgalikda shu ish joylarini aylanib chiqishadi. Bu
nazorat bo'yicha korxonada qaror chiqariladi.
Barcha korxona, tashkilot, muassasa. vazirliklar va tarmoqlarda mehnat muhofazasi qonunlari bajarilishining oliy nazorati O'z. Respublikasi Mehnat Vazirligiga yuklatilgan.

• M ehnat muhofazasi qonunlari buzilganligi uchun javobgarlik tu rlari Davlat qonunchiligi mehnat muhofazasi qoida va me’yorlarining buzilishi uchun

qat'iy javobgarlik belgilaydi. Javobgarlik turlari (3 turlidir):

• M a'muriy javobgarlik (uyaltirish, xayfsan e ’lon kilish, vaqtincha yoki butunlay past darajali ishga o'tkazish, imtiyozlami cheklash).
• Jinoiy javobgarlik. O'z. R. jinoyat protsessual kodeksiga binoan olib boriladi. Masalan:
• qoidaning buzilishi baxtsiz hodisaga olib kelsa, bir yilgacha axloq tuzatish ishlariga yoki ozodlikdan mahrum qilish yoki besh minimal okladgacha jarima, yoki ishdan bo'shatish choralari qo'llanadi:
• qoidaning buzilishi tan jarohatiga yoki mehnat qobiliyatini yo'qotishga olib

kelsa, 3 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish yoki bir yilgacha axloq tuzatish choralan qo'llanadi:

• qoidaning buzilishi kishining o'limiga yoki bir necha kishining og'ir tan jarohatiea sabab bo'lsa. 5 yilgacha ozodlikdan mahrum bo'lishi mumkin;
• korxonadan chiqayotgan chiqindilar tufayli havo va suv havzalarining

itloslanishi uchun 1 yilgacha axloq tuzatish ishlariga yoki besh minimal okladgacha jarima to'lanadi.
3. Moddiy javobgarlik.
Qonunsiz ravishda ishdan bo'shatilgan, majburiy ish qoldirgan, kasbiy kasallik tufayli jabrlangan kishiga to langan haqni rahbar lavozimidagi xodimdan qisman yoki to'liq undirib olish.
2.5. Jaro h a t va kasbiy kasalliklar
Jarnxat - tana a'zolarini va lo'qinialami kutilniagan holatda tashqi ta'sir ostida shikastlanishidir. Jarohatlar ikki turli bo'ladi:
1 - ishlab chiqarish jarohatlari; 2 - maishiy jarohatlar.
Ishlab chiqarish jarohatlari o 'z navbatida

• mexanik (urib olish, kesilib kelishi, ezilish va h.k.):
• kimyoviy (kimyoviy kuyishlar):

• issiqlik (kuyish va muzlatib olish);
• clektrik (elektr zarbalar);
• aralash jarohatlar turlariga bo'linadi.

Korxonalarda ko'pincha aralash jarohat turlari uchraydi.
Kasbiy kasalliklar - bular ishlovchi uchun zararli ish sharoillarining ta’siri natijasida hosil bo'ladi.
To'qimachilik. yengil sanoat va tolali materiallami dastlabki ishlash (paxta
tozalash zavodlari lubzavodlar) korxonalariga taalluqli kasbiy kasalliklar silikoz. pnevniokonioz. teri kasalliklari. dermatitlar, gidroadenitlar (ipakchilik korxonalari) va
shularga o'xshashlar.
Zararli ish sharoitlariga tananm g ayrim a’zolarining yoki bir guruh
mushaklarning uzoq vaqt majburan zoriqishi, sex havosiga tarqalib ketgan zararli moddalarning ta’siri, yoqimsiz meteorologik sharoitlar, me’yordan yuqori shovqin. tilrash. yoritilganlik, atmosfera bosimidagi katta tafovutlar.
Jarohatlarni tadqiq qilish turlari
1. Statistik turi. Bu turda jarohatlaming qaytarilishi chastota va og'irlik nisbiy ko'rsatkichlarida taqqoslab baho beriladi.