73
Yrd. Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK
Pamukçiyan’a göre kullanım XX. yüzyılın başlarına kadar devam etmiş-
tir
25
.
Paris Millî Kütüphanesi’nde bulunan, 19 Asrın Sonunda Türk-Ermeni
Hukuk Bilgileri adlı kitapta 1610-1612 yıllı, Batı Ukrayna Gregorianlarına
ait hukuk maddeleri alıntı olarak verilmektedir.
1912’de Avusturya’da, Türk Ermeni Dili Numuneleri bastırılmıştır.
1910’lu yıllara kadar yapılan çalışmalarda Step Kumukları’nın (Deşt-i
Kıpçak veya Ukrain) dilleri ile mukayeseli çalışmalar dikkate alınırken bu
tarihlerden sonraki çalışmalarda yöntem farklılıkları görülmektedir. Bun-
ların içinde edebî ürünlerin eksikliği dikkatlerimizi çekmektedir. Kıpçak
Türkçesi metinlerinin muhtevaları ise, dinî konular, mahkeme defterleri
(37 adet), hukuk kitapları, vaazlar, sözlükler, takvimler, felsefe öğretici/
eğitici yazılar, genetik ve simyacılık çalışmaları vs…
Garkavets, Gregorian Kıpçak metinlerini 6 grupta toplamaktadır.
1. Tarihî vakayinameler: Bunlar 3 adettir;
a. Kamanets Vakayinamesi: Papaz Agop başlamış (1581-1621) ve kar-
deşi Aksent yeniden düzenlemiştir (1650-1652). Bu vakayinamede Polon-
ya-Osmanlı ilişkilerinin sertleştiği döneme ait bilgiler vardır.
b. Venetsya Vakayinamesi: Paris Millî Kütüphanesi, El Yazmaları
bölümündedir. Alişan tarafından 1896’da basılmış ve bu baskıya J. Deny
tarafınan 1957 yılında eklemeler yapılmıştır.
c. Polon Bölge Vakayinamesi: 1530-1537 tarihleri arasındaki vakala-
rı kesik kesik anlatmaktadır. Luvov Gregorian Kilisesi’nde olan olayları
anlatmaktadır. G. Alişan tarafınan yazılıp, Y. Daşkeviç ve E. Triyarskiy
tarafından yeniden gözden geçirilerek bastırılmıştır.
2. Kanun kitapları ve mahkeme sicil defterleri, tutanakları: Bu kanun-
lar, Gregorianların kendi kanunlarına göre cezalandırılabilmeleri için ha-
zırlanmıştır. İlk kabul ve tasdik eden I. Sigizmund idi. Daha sonra yenileri
bunu takip etmişti. İlk kitap Kıpçak ve Polonca hazırlanmıştır. Gregorian
Kıpçakcası ile meydana getirilen kitapların toplam sayısı 40 idi. Bunların
3 tanesi kaybolmuştur. 37 kitap ise çeşitli müze ve arşivlerde saklanmak-
tadır. Kiev, Viyena, Venetsya ve Polonya’da Marianna Levitskovo’nun mi-
rasçılarında microfi lm ve fotokopi şeklinde bulunmaktadır. Kanun kitapla-
rı, sicil defterleri ve tutanakların tamamı 18 000 sayfadan fazladır.
25 Kevork Pamukçiyan, Ermeni Harfl i Türkçe Metinler, İstanbul 2002, XI.
74
HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER
3. Dil bilimi ve lügatlar: 1581-1613 yıllarına ait, 2 Kıpçak dili öğre-
tici kitabı, 5 sözlük ve birkaç bağımsız sayfadan oluşmaktadır. Sözlükler;
Luvov Üniversitesi Elyazmalar Kütüphanesi’nde 366 sayfa, St. Petersburg
Saltıkov Devlet Kütüphanesi’nde 280 sayfa, Viyana Millî Kütüphanesi’nde
106 sayfa, Viyana Ermeni Mhitaristler Kongresyon Kütüphanesi’nde 301
sayfa -Garkavets tarafından hazırlanan ve Erivan’da bulunan Ermeni
Grafi k Sanatı adlı kitabına belirtilen sözlükten oluşmaktadır (Erivan ve
Viyana’da)-.
4. Mezhep (dinî) edebiyatı: 1 adet Apastol Tovel’in kitabı, 5 adet psal-
tir kitabı, 9 adet dua kitabı, 4 adet vaaz kitabı, azizler hakkında kitap, 1
adet astroloji ve takvim notları içeren Hıristiyanlık tarihi kitabı, 1 tane ayrı
takvim, 18 adet 12 hayvanlı Türk takvimine dayalı yıllık takvim, ilâhîler
ve marşlar da içeren bir adet müellifsiz kitap.
5. Elit Ürünler: Viyana Ermeni Mhitarist Kongratsyonu Kütüphanesi’nde
468 numarada kayıtlıdır. Hikmetli sözler ya da olağanüstü azizlerin ef-
sanevî hayatlarını konu alan entellektüel ürünlerden oluşmaktadır. Kitap
üzerine J. Deni ve E. Triyarski çalışmışlardır.
6. Tabii ilim çalışmaları.
Aşağıda örneklerini verdiğimiz metinlerin Türkiye dilbilimcilerinin
kullandığı transkripsiyon ve transliterasyon işaretlerine çevrilmesine baş-
lanmıştır. Bu metinlerin çevriminden sonra Kıpçak dil yadigarlarının keli-
me hazinesi çıkarılacaktır.
Metinlerin Bulunduğu Ülkeler ve Metinlerden Örnekler
Avusturya
Avusturya Millî Kütüphanesi-Viyana
106 sayfadan oluşan Ermenice-Kıpçakça Sözlük; 1669 yılına aittir.
Ancak yazılış yeri belli değildir. Moldovya’dan satın alınmıştır. Tryjarski
26
ve Garkavets üzerinde çalışmıştır.
26 Triyarski, Distionnaire Armeno-Kiptchak D’epres Trois Manuscrits des Collections Vien-
noises, Varşova 1968-1972, s.127-152.
75
Yrd. Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK
Men der Nerses Holup oğlu aldım satun bu parkkirkni pan Bayça şva-
gerimden der Asduacadur oğlu pevni sumaga tvagan 1087 junvar 10. hay-
sın ol Olah veliyetine alayje satun alıp edi 6 levkoviy talerge
27
.
Ermeni Mhitar Kongregasyonu-Viyana
84, 143, 311, 440, 441, 444, 446, 447, 452, 468, 479, 480, 481, 525,
536 ve 559 nuralarda kayıtlı belgeler; Bu belgeler üzerinde Garkavets, Tri-
yarski
28
, Daşkeviç
29
ve Daşyan
30
çalışmıştır.
Bundan songra alğış da sağmos Tawit’ning, 4. Sarnaganima menim
işitting manga, Tengri, toğruluhunga köre tarlıhtan manga avlah etting,
yarlığa manga da işit alğışıma menim
Adam oğlanlari nege dingre bek yürekliler, nek söviyirsiz heçlikni da
izdiyirsiz yalğanlıhnı.
Tanıngiz ki tamaşa etti Biy arisine kendining da Biy işitkey manga
sarnaganıma menim angar
Öçaşlaningiz da yazihlanmangiz ne ki aytsangiz yürekingizde sizing
da töşekingizde sizing poşman bolunguz.
Sununguz hurbanıng toğruluhnung da umsaningiz Biyge
Körler aytirlar ki kim körgüzgey bizge yahşiliğin Eyamizning. Ni-
şanlandi bizge yarihi yüzüngden sening, da berding ferahlik yürekimizge
bizim.
Yemişinden aşlıhnıng çayırnıng zeytünnüng alarning tolturdung alar-
ni
Eminlik bile bu da bunda yuhliyih da oyaniyih, zera sen, Biy, yalğız
panbaşğa umsang bile sening turhuzdung bizni
31
.
Çıhkanı Üçün Movsesning Mısırda da Israyel Oğlanları Üçün Alğış:
Alğışlıyıh Biyni ki haybat biledir haybatlangan
Atlanganlarnı da atlarnı saldı tenisge boluşüçi yöpsüniçim menim
Biy, da boldu manga hutharılmazlıhka
27 Garkavets, a.g.e., s.29.
28 Triyarski, The Story of Holy Mariane in the Kiptchak Language of the Polish Armenians,
Jurnal of the Turkish Studies, XIII, Harvard University, Harvard 1989, s.205-236.
29 Daşkeviç, Lvovskiye Armyano-Kıpçakskiye Dokumantı XVI-XVII vv,, Kak İstoriçeskiy
İstoçnik, İstoriko-Filologiçeskiy Jurnal, II, Akademiya Nauk. Arm.SSR 1977, s.163-164.
30 Dashian, Catalog der Armenischen Handschriften in der Machitaristen-Bibliothek zu Wien,
Viyana 1895.
31 Garkavets, a.g.e., s.31.