Hazirlayanlar

283

Yrd. Doç. Dr. Hasan BABACAN

Yine, her zaman olduğu gibi eğer yardım yapılacaksa resmî makamlar ara-

cılığıyla yapılmasının doğru olacağı bildiriliyordu

26

.

Birinci Dünya Savaşı öncesine gelindiğinde, İkinci Meşrutiyet döne-

minin sağladığı fi krî ve siyasî serbestlik ortamında, Avrupalı ve Amerikalı 

misyonerlerin okul ve yetimhaneler açmak için daha kolay izin alabildikle-

ri ve bu konuda istedikleri gibi davranabildikleri gözlenebiliyordu

27

. Hatta 

Dâhiliye Nezareti Diyarbakır, Van, Adana, Halep gibi güney ve doğu böl-

gelerindeki valiliklere emirnameler göndererek, bu güne kadar o bölgede 

yabancılar tarafından kaç yetimhane açıldığının derhal bildirilmesini isti-

yordu

28

. 

Dâhiliye Nezareti’ne gelen bir rapor, yabancıların Osmanlı Ermenileri 

ve diğer ihtiyaç sahiplerini kullanarak, eğitim kurumları açma bahanesiyle 

memleketin kritik bölgelerine nasıl sızdıkları ve ne kadar da etkili olduk-

larını göstermesi bakımından çok dikkat çekiciydi. Kudüs sancağından 

gelen bu rapora göre; bütün misyonerlerin bu bölgeye ilgisi vardı, Kudüs 

sancağında Osmanlı kültürünün iyice zayıfl ayarak ecnebi kültürünün hâ-

kim duruma geçtiği ve bölgede çeşitli Avrupa devletlerinin özellikle de İn-

gilizlerin faaliyetlerini artırdıkları bildiriliyordu. Bu kültür erozyonu ve dış 

müdahaleleri aza indirebilme yönünde tedbir olması umuduyla, Filistin’de 

Osmanlıca’nın da okutulacağı bir üniversitenin açılmasının uygun olacağı 

yine bu raporda vurgulanıyordu

29

.

B- Birinci Dünya Harbi ve Tehcir Uygulamaları Döneminde 

Ermeni Yetimlerinin Durumu

Savaş öncesinde olduğu gibi Birinci Dünya Savaşı döneminde de cin-

siyet, din, mezhep ayırımı yapmaksızın, kimsesiz çocukların bakımı, iaşesi 

ve eğitimleri Osmanlı Devleti için bir mesele olmuştur. Özellikle de Tehcir 

Kanunu’nun uygulamaya konduğu dönemde Ermeni dul ve yetimlerinin 

durumu başlı başına bir sorun teşkil ediyordu. Bunların durumu başlan-

gıçta Osmanlı hükümeti tarafından planlanmış olmasına rağmen, yapılan 

uygulamalar şartlara göre değişiklik arz edebiliyordu

30

. Dâhiliye Nezare-

26 BOA, DH.İD., Belge No: 163/23.

27 BOA, DH.MUİ., Belge No: 22/-1/59; Y.A.HUS., Belge No: 496/91; Y.MTV., Belge No: 

229/75.

28 BOA, DH.MUİ., Belge No: 70/-1/17.

29 BOA, DH.İD., Belge No: 34/18. 

30 Tehcir kararının alınma sebepleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Babacan, “Ermeni Teh-

cirini Hazırlayan Faktörler ve Tehcir”, Dünden Bugüne Türk-Ermeni İlişkileri, Yayına Ha-

---

284

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

ti, sevk ve iskân meselesini Dâhiliye Nezareti İskân-ı Aşâir ve Muhâcirîn 

Müdiriyeti, yani İçişleri Bakanlığı Aşiret ve Göçmenleri Yerleştirme mü-

dürlüğü aracılığıyla, bu kuruma mahsus yönetmelikler çerçevesinde yürü-

tüyordu.

Tehcir uygulamalarının başlangıcında, bazı özel görev ve durumları 

olan Ermenilerle birlikte, yetim çocuk ve dul kadınlar da sevk edilmeyerek 

yetimhanelere ve bulundukları yerlerdeki köylere yerleştirilmişlerdir. Dâ-

hiliye Nazırı Talât Bey imzasıyla vilâyetlere gönderilen şifreli telgrafl arda, 

yirmi yaşına kadar kız çocuklarının ve en az on yaşına kadar olan erkek 

çocukların göç ettirilmeyerek, can ve emniyetleri sağlanarak Müslüman 

köylere dağıtılması ve buralardaki ailelere evlâtlık olarak verilmesi ve gü-

venliklerinin takip edilmesi, aksi davranışta bulunanların cezalandırılacağı 

önemle vurgulanıyordu

31

.

Ayrıca, on yaşından küçük çocuklar için yeni darüleytamlar yapılarak 

veya onların mevcut darüleytamlara götürülerek talim ve terbiyelerinin 

düşünüldüğü, bu amaçla ilgili vilâyetlere telgrafl ar gönderilerek sorum-

luluk alanlarında ne kadar çocuk bulunduğu ve bunlar için darüleytama 

çevirmek için münasip bina bulunup bulunmadığının bildirilmesi isteni-

yordu

32

. 

Sevk esnasında çocukların yol şartlarına dayanmaları oldukça zordu 

ve dolayısıyla hükümet sayıları oldukça fazla olan Ermeni çocukların ba-

kımı ve eğitimi için iki yola müracaat etti: Birincisi, yukarıda değinildiği 

üzere belli yaşlardaki çocukların darüleytamlara yerleştirilmesi, ikincisi 

ise kimsesiz çocukların Müslüman ailelerin yanına dağıtılması idi

33

.

Savaş ve ekonomik şartlar göz önüne alındığında, Osmanlı Devleti’nin 

bütün ihtiyaç sahibi çocukları yetimhanelerde barındırması mümkün değil-

di. Bu nedenle zamana ve bölgelere göre farklılık arz eden uygulamalara 

girilmiş, bazı durumlarda Ermeni yetimleri yetimhanelere yerleştirilmiş, 

olmayan yerlerde yeni yetimhaneler açılması yoluna gidilmiş, bazen da 

zırlayan İdris Bal-Mustafa Cufalı, Ankara, 2003, s.297–307.

31  ŞFR, No: 921, Canik Sancağı, Erzurum, Trabzon vilâyetlerine çekilen 9 Haziran 1331 

(22.6.1915) tarihli şifreli telgraf, bu şifreli telgraf şahsî arşivimizdedir.

32  İbrahim Ethem Atnur, Türkiye’de Ermeni Kadınları ve Çocukları Meselesi (1915–1923), 

Ankara 2005, s.52.

33  Atnur, a.g.e., s.52-53. Ayrıca, Dâhiliye Nazırı Talat Bey’in Ankara vilâyetine çektiği telg-

raf: “Ermeni çocuklarının resmî müesseselerde bulundurulması doğru değildir. Bunlardan, 

kalanların kurâ-yı  İslâmiye’ye tevzî´leri. 17 Ağustos 1331 (30 Ağustos 1915)”, BOA, 

DH.ŞFR., Belge No: 55/323.

---

285

Yrd. Doç. Dr. Hasan BABACAN

yalnızca din değiştirenlerin yetimhanelere alınması yönünde emirler ya-

yınlanmış olduğu görülmüştür. 

Dönemin Dâhiliye Nazırı Talât Bey, 30 Ağustos 1331 (11.09.1915) 

tarihli emirnamesinde, erkekleri sevke tâbi tutulan, kimsesiz ailelerin, 

Ermeni ve yabancı bulunmayan köy ve kasabalara yerleştirilerek geçim-

lerini temin etmek için de bir miktar nakit paranın verilmesini istiyordu. 

Ayrıca bu emirnameye göre, on yaşına kadar olan sevke tâbi tutulmayan 

çocukların yetimhanelere yerleştirilmesi, buraların yeterli olmaması halin-

de zengin Müslüman ailelerin yanlarına verilerek yetişmelerinin ve eği-

timlerinin sağlanması, yirmi yaşına kadar olup da tehcir edilmeyen genç 

ve dul kadınların kendi rızalarıyla Müslüman erkeklerle evlenmelerine 

izin veriliyordu

34

. Hatta Dâhiliye Nezareti tarafından çekilen bir telgrafta, 

Müslüman erkeklerle evlenen Ermeni kadınlardan, Müslüman kocaların-

dan ayrılmak istemeyenlere, kendi dinî cemaat ve cemiyet ileri gelenleri 

tarafından baskı yapıldığı haberi alınınca, bu durumun men edilmesi ve 

bu yönde cemaat liderleri de yerel yöneticilere ve kadınlara ısrar ederlerse 

Ermeni kadınlarından yana tavır takınılması ve kocalarıyla aralarının bo-

zulmaması yönündeki kararlarına yardımcı olunması tavsiye ediliyordu

35

.

Öte yandan, göçmenler arasında bulunan çocukların hava şartlarına 

dayanamamaları ihtimaline karşı, yine Dâhiliye Nazırı Talat Bey’in, örne-

ğin Elazığ valisi Sabit Bey’e çektiği bir telgrafta, kimsesiz kadın ve çocuk-

ların sevk edilmeyip münasip köylere dağıtılmasını istediğini görüyoruz

36

. 

Aynı  şekilde Adana, Halep, Diyarbakır, Erzurum, Bitlis, Van, Trabzon, 

Sivas, Hüdavendigâr, Edirne, Musul vilâyetleriyle İzmit, Canik, Kayseri, 

Maraş, Urfa ve Zor mutasarrıfl ıklarına yazılan 27 Aralık 1915 tarihli telg-

rafta, Ermeni yetimlerinin talim ve terbiyeleri hususunda şimdiye kadar 

ne yapıldığının bildirilmesi, duruma göre çocukların ahaliden nüfuz sahibi 

kimselere dağıtılmaları ve bunların miktarlarının merkeze derhal bildiril-

mesi isteniyordu

37

. 

Ankara vilâyetine çekilen 30 Mayıs 1916 tarihli bir şifreli telgrafta 

da Ermeni yetimleri ve dulları ile ilgili yapılması gerekenler hakkında şu 

teferruatlı bilgi veriliyordu: …Erkekleri sevk edilip veyâhûd askerde olup 

da kimsesiz ve velîsiz kalan âileler Ermeni ve ecnebî bulunmayan kurâ 

34 BOA, DH.ŞFR., Belge No:  278, 30 Ağustos 1331 (12.09.1915). Bu şifreli telgraf şahsî 

arşivimizdedir.

35 BOA, DH.ŞFR., Belge No:  99/110, 25 Mayıs 1332 (7 Haziran 1916) tarihli telgraf. 

36 BOA, DH.ŞFR., Belge No: 58/124.

37 BOA, DH.ŞFR., Belge No: 59/111.

---