HəSƏn həSƏnov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
109 Erm ənistanın ayrılmaz hissəsi elan edir”. Buna cavab olaraq Ermənistan Dağlıq Qarabağı Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi elan etdi (287, s.53-56). Qarabağ probleminin h əllində N.Nərimanovun mövqeyi, ardıcıl fəaliyyəti və nəticəsi müsb ət olmuşdur. O, RK(b)P MK Qafqaz Bürosunun Dağlıq Qarabağı Erm ənistana vermək qərarını bir gecənin içində dəyişdirtmişdir. Az ərbaycan Respublikasını müstəqil dövlət olaraq tanımaq istəməyən bolşeviklər sovet hakimiyyəti qurulandan bir neçə gün sonra, 1920-ci il mayın 7-də menşeviklərin idarə etdikləri müstəqil Gürcüstanı bir dövlət kimi tanıyaraq onunla saziş bağladı (135, s.27-31). Sazişdən aydın olur ki, Gürcüstan Zaqatala qəzasına olan iddialarını hələ də qüvvədə saxlayırdı. Sazişdə nəzərdə tutulurdu ki, bu ərazinin statusuna yenidən baxılacaqdır. Azərbaycan tərəfi də bu qeydlə razılaşmışdı (135, s.27-31). Bu razılıq N.Nərimanovdan alınmamışdı, çünki o, Bakıya ancaq mayın 16-da gəlmişdi. Sovetləşmə baş verəndən sonra N.N ərimanovun səyi nəticəsində Gürcüstan Zaqatalanı və “Poylu körpüsündən şimal-şərqə tərəf olan ərazidən imtina edərək, bu əraziləri Azərbaycanın ərazisi elan etdi” (287, s.53-56). Milli respublikaların ərazilərində muxtar qurumların yaranması da ərazi bütövlüyün ə xələl gətirirdi. Gürcüstanda yaranmaqda olan muxtariyyətlərə qarşı çıxış edirdilər. Azərbaycandan fərqli olaraq orada bu istiqamətdə fəaliyyət göst ərənlərin sayı məhdud deyil, geniş idi. Gürcüstanda muxtariyyətlərin yaranması Gürcüstan KP MK-da və İnqilab Şurasında müzakirə ediləndə Gürcüstan Komm unist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin və İnqilab komitəsinin r əhbərləri B.Mdivani, S.Kavtaradze, M.Okucava, K.Tsintsadze və başqalarının səyi il ə səs çoxluğu ilə qərar qəbul olunmadı. Muxtariyyətlərin paytaxtını mü əyyənləşdirəndə də rəhbərlik Sxinvalinin Cənubi Osetiyanın, Batumun isə Acarıstanın paytaxtı olmasına etiraz etdilər. Amma bütün bu səylərə baxmayaraq, muxtariyy ətlər də, nəzərdə tutulan paytaxtlar da Moskvanın təkidi ilə həyata vəsiqə aldı. Zaqafqaziya federasiyasının və SSRİ-nin yarandığı zaman N.Nərimanov və gürcü milli t əmayülçüləri bir çox məsələlərdə vahid cəbhədən çıxış edirdilər. Bu fikir ümumiliyi C ənubi Qafqaz respublikalarının dəmiryollarının və xarici banklarının birləşməsi, müttəfiq respublikalar arasında mövcud olan gömrük sisteminin l əğvinə qarşı çıxmaqda özünü daha aydın büruzə verirdi. Bu məsələlərə münasib ətdə N.Nərimanov etiraz səsini ucaldaraq və xüsusi mövqeyini bildirərək açıq-aydın elan edirdi ki, istənilən vəziyyətdə respublika öz müstəqilliyini siyasi sah ədə tam şəkildə qoruyub saxlamalıdır. Hərbi komissarlıqların fəaliyyətində və xarici ticari əlaqələrdə də müstəqillik qalmalıdır (322, v.1-4). Lenin Cənubi Qafqaz federasiyasının yaradılmasını tələsik addım saydığı halda, Stalin bu federasiyanın qurulmasını reallaşdırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, 1922-ci ilin fevral ayında Şimali Qafqaz h ərbi dairəsinin xüsusi şöbəsi Azərbaycan MİK-dən Berlində oxuyan az ərbaycanlı tələbə Məmmədova göndərilən məktubu kəşfiyyat yolu ilə əldə 110 etmişdi. Məktubda deyilirdi ki, “N.Nərimanov federasiyanın yaranmasına etiraz etdi, amma buna baxmayaraq federasiya yarandı. N.Nərimanovu fəaliyyətinə görə el ə “millətçi” deyərək qaralayırlar. Bizdə dövlət naminə çalışan müsəlmanlar yox d ərəcəsindədir” (280, v. 12). N.Nərimanov sonralar Zaqfederasiya hökumətinin başçısı seçilərək, milli respublikaların hüquqlarına hörmətlə yanaşırdı. SSRİ yaradılarkən Ukrayna yaranan qurumun sadəcə ittifaq adlandırılmasını, Stalin isə yeni qurumun dövlət adlandırılmasını təkid etdi. Ukrayna yeni qurumun m ərkəzi orqanlarının formal xarakterli olması, Stalin isə onların canlı orqanizm olması təkliflərini irəli sürdü. O zamanlar hətta quberniyaların bərpası haqqında da fikirlər var idi (121). Azərbaycan, Gürcüstan və Ukrayna r əhbərlərinin birgə səyi nəticəsində Lenin yeni dövlətin yaradılma şərtlərinə bir neçə əlavə etdi. Onlardan biri bu dövlətin əslində Rusiya federasiyası mahiyy ətində deyil, “eyni hüquqlu respublikaların ittifaqı” və hər ittifaqa daxil olan dövl ətin “suveren respublika” olduğu və istədiyi zaman ittifaqdan çıxmaq hüq uqunun olması idi. Birgə səylərin nəticəsi bununla kifayətləndi. Bel əliklə, Cənubi Qafqazda sərhəd məsələlərinin ətrafında ziddiyyətlər Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda demoqrafik xəritəni dəyişdirmək siyasəti il ə yaranmış, 1917-ci il Fevral inqilabından sonra bir çox hallarda erməni siyas ətçilərinin təşəbbüsü ilə gündəliyə çıxmış (105), Oktyabr çevrilişindən sonra inkişaf etmiş, Cənubi Qafqazda müstəqil dövlətlər yaradılarkən şiddətlənərək qanlı qarşıdurma şəklini almış, dünyanın aparıcı dövlətləri bu işdə çox vaxt obyektiv mövqe tutmamış, qeyri ardıcıl siyasət aparmış, Cənubi Qafqazda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra bu mübariz ə sovet Rusiyasının iştirakı ilə davam etmiş və onların maraqları nəzərə alınaraq, nəhayət, beynəlxalq sazişlərlə rəsmiləşmişdir. Beləliklə, Az ərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə və onun nəticələri ayrı-ayrı dövrl ər və hökumətlərin məsuliyyəti ilə yanaşı, Rusiya istilası dövrü və 1917-ci ilin fevralından 1923-cü ilin iyuluna qədərki dövrü tam şəkildə əhatə edərək hərtərəfli qiym ətləndirilməlidir. Az ərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması ərəfəsində Naxçıvan, Qarabağ, Zəngəzur və Zaqatalanın sovet Rusiyası tərəfindən Azərbaycan ərazisi olduğu dəfələrlə etiraf edilsə də Gürcüstanın sovetləşmə növbəsi çatanda Rusiya artıq Zaqatalanın gürcülərin xeyrinə mübahisəli olduğu haqda saziş imzaladı (135, t.4, s.27-31). Erm ənistanda sovet hakimiyyəti qurulmaq ərəfəsində onlara verilən v əd, qurulduğu gün - dekabrın 1-də yerinə yetirildi. Ermənistan Naxçıvanı, Z əngəzuru, Qarabağı onlara vermək haqqında Azərbaycanın bəyanatına nail oldular. 1920- ci il dekabrın 2-də Rusiya ilə artıq sovetləşmiş Ermənistan arasında imzalanan sazişdə Zəngəzur Ermənistan ərazisi kimi göstərilmişdirsə də, Naxçıvan v ə Qarabağ haqqında heç bir qeyd olmamışdır. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulark ən Azərbaycan tərəfindən artıq İrəvan xanlığının əraziləri rəsmi olaraq erm ənilərə verilmiş, Borçalı və Dərbənd problemi gündəlikdən çıxmış, Zaqatala Rusiya-Gürcüstan müqavil əsi ilə mübahisəli ərazi kimi müəyyənləşdirilmiş, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|