HəSƏn həSƏnov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
113 dövl ət kimi tanınması, bu dövlətin paytaxtının Bakı olması təşkil edirdi. Hətta N ərimanovla soyuq münasibətdə olan Çiçerin 1920-ci ilin aprelindən bir ay qabaq Lenin ə yazırdı ki, “Nərimanovun təklif etdiyi yol ilə getmək lazımdır” (244, v.65). Bu h əm də ondan irəli gəlirdi ki, 1920-ci il aprel hadisələri ərəfəsində xalq N.N ərimanova “Sizin təcili gəlişinizi zəruri sayırıq”, “Xalq sizin ardınızca gedir” müraci ətləri ilə səslənirdi. AXC hərbçisi Əsgərov-Kəngərlinskinin dediyinə görə, başqalarına nisbətən N.Nərimanov “daha çox nüfuz və hörmətə malik olmuşdur” (96, 1990, № 3, s.80). Yeni münasib ətlər sistemində N.Nərimanov Azərbaycanı Rusiyaya tabe olmayan, onunla yalnız müttəfiq olan müstəqil bir dövlət kimi görürdü. N.N ərimanov hələ AXC dövründə bu mövqeyində dururdu. O, Azərbaycan Kommunist Partiyasının rəhbərliyinə daxil olmadığı bir vaxtda milliyyətcə az ərbaycanlı olan kommunistlər belə bir qərar qəbul etmişdilər: “Moskvaya bildirm ək lazımdır ki, AK(b)P MK Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini r əsmən tanımağı lazımsız və səmərəsiz sayır” (152, s.418). N.Nərimanov AXC-nin r əhbərliyi ilə ayrı-ayrı ideoloji cəbhədə olsa da, Azərbaycanın müstəqilliyi m əsələsində iki tərəfin fikirləri üst-üstə düşmüşdü. 1920-ci il fevralın 9-da Çiçerin Lenin ə AXC-nin müstəqilliyini tanımaqla əlaqədar yazırdı: “Nərimanov... artıq h əmin nöqteyi-nəzəri müdafiə edir” (36, s.21). Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra S.Orconikidze t ərəfindən yenə də Azərbaycanın Rusiya t ərkibində muxtariyyət olaraq qəbul olunması məsələsi qaldırıldıqda, yenə də milliyy ətcə azərbaycanlı və Azərbaycana rəhbərlik iddiasında olan kommunistl ərdən Ə.Qarayev, M.Hüseynov və başqaları Azərbaycanı Rusiya t ərkibində muxtariyyət bir qurum kimi görürdülərsə, N.Nərimanov Azərbaycanı sovet Rusiyasının müttəfiqi kimi görürdü və onun müstəqil bir respublika olaraq qalmağını təkid edib, bu statusu qorudu. Belə olan halda sual olunur ki, o zamanlar Leninin, Stalinin qarşısında şərtlər qoya bilən, öz şərtlərini müdafiə edə bilən və onla rı qəbul etdirən ikinci bir Azərbaycanlı siyasətçi var idimi? N.N ərimanovun “Azərbaycanın xoşbəxtliyi Rusiya ilə bağlıdır” fikrinə aydınlıq gətirmək lazımdır. O dövrdə sosialist sisteminin uğuru haqqında çox yayılmış və haqlı olan fikir var idi, o da ondan ibarət idi ki, sosializm ayrıca götürülmüş bir dövlətdə uğur qazana bilməz. Bu səbəbdən kommunistlərin ali m əqsədləri “Ümumdünya inqilabı” olmuşdur. Hətta Rusiyada kommunistlər hakimiyy ətə gələndən sonra da bu mübahisə uzun müddət davam edirdi. “Ümumdünya inqilabı”nın baş tutmadığını görən Lenin belə bir fikir irəli sürdü ki, h əqiqətən də bu elədir, lakin ayrıca götürülmüş Rusiya kimi dövlətdə sosializm q ələbə çala bilər. Bütün dünya Rusiyada sosializm cəmiyyətinin qurulmasının əleyhinə qalxmışdır. Etiraf etməliyik ki, N.Nərimanov Azərbaycanın xoşbəxtliyini ilk əvvəl sosializm sistemində görürdü. Sovet Rusiyası ilə dostluğunda əsas m əqsədi məhz sosializmin qələbəsi naminə idi. N.Nərimanov yaxşı bilirdi ki, sovet Rusiyasının yardımı olmasa, Azərbaycanda sosializm qələbə çala bilməzdi. 114 N.N ərimanovun sovet Rusiyası hakimiyyətindən, bolşevik idarə- üsulundan ehtiyatlanmağa da əsası var idi. Çünki 1918-ci ilin mart-aprel aylarında bolşeviklərə rəhbərlik edən Şaumyan daşnaklarla birləşərək artıq bir dəfə Bakıda öz hakimiyy ətlərinin iyrənc mahiyyətini göstərmişdilər. Ona görə də N.N ərimanovun Lenin qarşısında qoyduğu şərtlər daha sərt olmuşdur. 1918-ci il hadis ələri nəticəsində Bakı fəhlələri Şaumyanın əsl mənada fəhlə sinfinə, proletar h əmrəyliyinə və xalqlar dostluğuna sadiq bir adam olmadığını bilirdilər. Hətta ingilis diplomatı Q.Uordrop 1919-cu ilin oktyabrında Bakıdan göndərdiyi xəbərdə Şaumyanın yerli azərbaycanlılar tərəfindən “yalançı bolşevik” kimi qiym ətləndirildiyini bildirirdi (282). Stalin 1918-ci il qırğınının və o zaman Bakıda erm əni məsələsində bolşeviklərin buraxdığı səhvlərin əsl səbəbkarının Şaumyan olduğunu deyirdi (58, s.27). N.Nərimanov bunu yaxşı bilirdi. O, özü də Leninə yazdığı məktublarda belə bir fikri xüsusi vurğulayırdı ki, “Şaumyan heç də Bakı f əhlələrinin rəhbəri deyildi” (318, v.1) və “daşnaklar Cənubi Qafqaz müsəlmanları il ə bolşevizm ideologiyası arasında bir uçurum yaratmışdılar. Şaumyanın buraxdığı s əhvlər hədsizdir” (280, v.42). Sovet Rusiyası Cənubi Qafqaz dövlətlərinin müstəqilliyini tanısa da bu ölk ələrin, demək olar ki, bütün işlərinə müdaxilə edir və hətta milli respublikaların maraqlarını tapdamaq yolu ilə gedirdi. N.Nərimanov bu iddiaların çoxuna qarşı barışmaz mövqe tuturdu. Bu mübarizə bir neçə istiqamətdə getmişdir: Az ərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması; Azərbaycanın, xüsusən Bakının ifrat beyn əlmiləlləşməsinin qarşısının alınması; Mərkəzlə Azərbaycan arasında siyasi və iqtisadi hüquqların bölgüsü; qarşılıqlı etimad problemləri və i.a. Stalinə yazdığı m əktubdan aydın olur ki, N.Nərimanov “ucqarların” mərkəzə müqavimətinə haqq qazandırmış, mərkəzin kadrlarının hazırlıqsız olduqlarını vurğulamış, mərkəzin əməkdaşlarının qeyri-obyektivliyindən, işlə deyil, xəbərçiliklə məşğul olduqlarından, yerli işçilərlə mərkəzdəkilər arasında mübarizə və qeyri-normal qarşılıqlı münasibətlər yarandığından, yerlərdə mərkəzin cahanşümul istilaçı siyas ətini pisləmişdir. N.Nərimanov Mərkəzin ona etibar etmədiyini bildirmişdir. Bir çox m əsələlərdən söz açanda N.Nərimanov sadəcə qeyd etmişdir ki, bu və ya başqa məsələdən Mərkəz baş aça bilmir, səhvləri nəticəsində təmizliyini və q ərəzsizliyini itirir. Mərkəzin siyasətində olan səhvləri konkret olaraq bir-bir sadalayan N.N ərimanov xoşagəlməz bir hadisənin – “xalqlar arasında bərabərlik fikrinin əməldə yox, sözdə mövcudluğunun” velikoruslara xüsusi imtiyazların verilm əsi haqqında danışmağa bir daha əsas verdiyini yazmışdır (316, s.419). M ərkəzin göstərişlərinə zidd olaraq Nərimanov Azərbaycanda qarətin qarşısını almış (30, 27 dekabr 1920; 210, v. 100a) və günahsız insanların qətlə yetirilm əsi səngimişdir. N.Nərimanov Azərbaycanda yerləşən Rusiya orqanlarını maliyy ələşdirməkdən imtina etmişdir (207, v.1). O, 1922-ci ilin aprelində Moskvaya Siyasi Büroya gönd ərdiyi məktubda tələb etmişdir ki, Azərbaycanın nümay əndəsinin bilavasitə iştirakı olmadan Mərkəzdə Azərbaycana aid heç bir Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|