HəSƏn həSƏnov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
107 Qazaxıstandan ayırmaqla və Həştərxan türklərini məcburi assimilyasiyaya uğratmaqla bir tərəfdən Başqırdıstanı, Tatarıstanı və çuvaşları, o biri tərəfdən isə Orta Asiya türkl ərini türk dünyasından təcrid etmək, tatarları Krımdan, türkdilli qaraçayları və balkarları Qafqazdan sürgün edərək, Krımı və Qafqazı türksüzl əşdirmək və Azərbaycanı şimal türklərindən, Zəngəzuru ayırmaqla Az ərbaycanı Türkiyə dövlətindən təcrid etmək məqsədindən irəli gəlirdi. Bunlar möht əşəm Avrasiya “vahid türk xətti”nin zəncirvari sınmasının təzahürləridir. Bel ə bir sual yaranır: Əgər N.Nərimanov bu şəraitdə vəzifəsindən istefa vers əydi, yaxud ümumiyyətlə, bu vəzifədə N.Nərimanov deyil, o dövrün başqa bir az ərbaycanlı siyasətçisi olsaydı, Azərbaycan dövləti Naxçıvanı və Qarabağı Az ərbaycan torpağı kimi saxlaya bilərdimi? N.Nərimanov kimi milli təmayüllü kommunistl ər bir növ bolşevik siyasətinin qəddarlığına qarşı xalqlarının maraqlarını qorumaqda zərbələri özlərinə olan sipər kimi dururdular. Axı, Gürcüstanda Mdivani, Okucava kimi milli t əmayüllü kommunistlər vəzifələrindən k ənarlaşdırıldıqdan sonra yerinə Lavrenti Beriya gəldi. Azərbaycanda isə N.N ərimanov hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmaqla Levon Mirzoyanın hakimiyyətə g əlməsi üçün zəmin yaradıldı. Qazaxıstanda milli təmayüllü kommunist Saken Seyfullin Xalq Komissarları Sovetinin sədri vəzifəsindən uzaqlaşdırıldıqdan sonra, Qazaxıstana başçı vaxtilə II Nikolayın qətlində fəal iştirak edən Qoloşşekin kimi q əddar şovinist bolşevik keçdi. O dövrdə vəzifə, onu tutanlar üçün repressiyalardan qorunmaq m əqsədi ilə deyil, bir çox hallarda xalqını repressiyalardan qurtarmaq, milli d əyərlərini mühafizə etmək üçün istifadə olunurdu. Vəzifəli adamlar daha çox t əqiblərə və repressiyalara məruz qalırdılar. Özbəkistanda milli təmayüllü kommunist A.İkramovu respublika partiya rəhbəri vəzifəsindən azad etməzdən əvvəl onu Moskvaya çağırdılar. Həmin dövrdə Özbəkistanda rəhbər vəzifədə olan adamların çoxunu həbs etdilər. Onu Daşkəndə qaytarıb vəzifədən azad edərkən M ərkəzi Komitənin üzvləri arasında heç kvorum da olmamışdır. Həmin vaxt onun köm əkçilərindən birini yüksək vəzifəyə çəkdiklərini bilərək A.İkramov ona xəbər çatdırır ki, bu addım “sadəcə səni həbs etmək üçün edilir”. Həqiqətən də A.İkramovun həbsindən sonra Özbəkistanda görünməmiş repressiyalar baş vermişdir (386, 1989, № 96, s.75). Qeyd etm ək lazımdır ki, Zəngəzur bolşevik Rusiyasının təkidi ilə sovet Erm ənistanına verilmiş olsa da, əslində 1921-ci ilin yayına qədər orada sovet Erm ənistanının orqanları, qurumları deyil, daşnak qüvvələri hökm sürürdü (161). 1921- ci il martın 21-də Q.T.Minosyan adlı bir nəfərin Azərbaycan hökumətinə Gorusdan vurduğu teleqram bu cəhətdən səciyyəvidir. Teleqramda deyilirdi: “Beş aydır ki, Zəngəzur bolşeviklərdən azad olunmuşdur və 1920-ci il dekabrın 25-də Tatev qurultayında Zəngəzur azad elan edilmişdir. Qurultayda belə nəticəyə g əlmişik ki, qonşumuz və qardaşımız olan tatarlarla (yəni azərbaycanlılarla - H.H.) əlaqələrimiz dostluq əsasında qurulmalıdır. Sizə bir neçə nüsxə “Müsəlman qardaşlarımıza müraciət” göndərirəm və xahiş edirəm ki, onu yayasınız”. 108 Teleqramda bir daha qeyd olunurdu: “Biz ist ərdik ki, qardaşlıq əlaqələrimizi bərpa ed ək” (245, v.17). Bu teleqram bir neçə cəhətdən əhəmiyyətlidir. Sənəddən aydın olur ki, 1920- ci ilin noyabrında Zəngəzur bolşeviklərin deyil, onların əleyhinə olan qüvv ələrin idarəsində idi. Zəngəzurdakı mövcud hakimiyyət sovet Azərbaycanı ilə əlaqə saxlamağa ehtiyac duyurdu. N.N ərimanov Zəngəzurla bağlı 1920-ci il dekabr bəyanatını verərkən meydanda t əklənmiş vəziyyətdə olmuşdur. O, təkbaşına Zəngəzurun Az ərbaycandan ayrılmasının qarşısını almaq üçün heç bir şey edə bilməmişdir. N.N ərimanov özü də bunu etiraf edirdi: “Əgər müsəlman kommunistlərinin əksəriyyəti... milli təmayül əhval-ruhiyyəsində olsaydı, inanın ki, Ermənistan Z əngəzuru ala bilməzdi” (243, v.7-8). N.N ərimanovun Dağlıq Qarabağ probleminə münasibəti birmənalı olmuşdur. 1920-ci ildə Dağlıq Qarabağda ermənilərin keçirdiyi “qurultayın” q ərarının nəticəsiz qalmasını N.Nərimanovun Ermənistana verdiyi notanın nəticəsi kimi qiym ətləndirmək olar. 1920-ci il iyulun 10-da N.Nərimanov Moskvaya RK(b)P MK- ya “Dağlıq Qarabağda vəziyyət” haqqında teleqram vurmuşdur. Teleqram bu sözl ərlə bitirdi: “Müsəlman əhalisi Moskvanın qəflətən köhnə mövqey ə qayıtmasını və ermənipərəst siyasət yürütməyini sovet hökumətinin Az ərbaycanın sərhədlərini qorumaq iqtidarında olmaması və xainlik kimi qiym ətləndirəcəkdir” (320, v.3). 1921-ci ildə bir-birinin ardınca qəbul olunan üç q ərardan irəli gələn nəticələri də N.Nərimanovun siyasətinin uğuru kimi qiym ətləndirmək olar. 1921-ci il iyunun 19-da Ermənistan tərəfindən “Dağlıq Qarabağın Ermənistana yenidən birləşdirilməsi haqqında” dekret həyata keçirilm ədi, iyunun 26-da Azərbaycan XKS-nin qərarı ilə Ermənistanın Dağlıq Qarabağda olan nümayəndəsi Mravyanın fəaliyyəti qadağan olunaraq xətm edildi (205, v.1). N.N ərimanov bu qərarı haqqında rəsmi olaraq Orconikidzeyə və Erm ənistan İnqilab Komitəsinin sədri Myasnikova bildirmişdir (206, v.71). 1921-ci il iyulun 4-d ə RK(b)P MK Qafqaz Bürosunun Dağlıq Qarabağı Ermənistanın t ərkibinə daxil etmək haqqında qərarı da nəticəsiz qaldı. Nəhayət, 1921-ci il iyulun 5-d ə RK(b)P MK Qafqaz Bürosunun qərarı ilə Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın t ərkibində saxlanması gerçəkləşdi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu qərarla ona “geniş vilay ət muxtariyyəti verildi” (237, v.122). Bu tövsiyənin həyata keçirilməsi N.N ərimanovun Azərbaycanda hakimiyyəti dövründə baş tutmamışdır: “Mirzoyanın güclü təsiri altında Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayət elan edilmişdir. M ənim vaxtımda bu, mümkün olmamışdır” (316, s.441). Bu qərardan az sonra N.N ərimanov Orconikidzeyə, Ermənistan İnqilab Komitəsinin sədri Myasnikova v ə Qarabağın Ermənistanda səlahiyyətli nümayəndəsi Mravyana teleqram vuraraq bildirmişdir ki, Mravyanın missiyası əsassızdır və o, geri çağırılır (206, v.71). N.N ərimanovun 1922-ci il 13 iyul tarixli “Biz və onlar” qeydlərindən aydın olur ki, onun m əşhur 1920-ci il noyabr bəyanatının arxasında hadisələr və sövd ələşmələr olmuşdur. Bu qeydlərində o deyirdi: “Azərbaycan Zəngəzuru Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|