Himoyaga ruxsat etildi

II BOB. ZARDUSHTIYLIKNING MARKAZIY OSIYO XALQLARI MADANIYATIDA TUTGAN OʻRNI
2.1 Zardushtiylikning Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatiga taʼsiri
Markaziy Osiyo xalqlari milliy ma’naviyati takomil bosqichlari bu o’lka xalqlari madaniy taraqqiyot jarayoni bilan bevosita bog’liq bo’lib, ushbu sahnda yuz beruvchi hodisa sanaladi. Xalqimiz madaniy taraqqiyoti o’ta murakkab va ko’p ming yillik ma’naviy takomilimiz jarayonida asosiy bo’g’inlarni tashkil etib, o’z ichiga bir necha ming yilliklarni qamrab oladi. Ana shu murakkab va ko’p ming yillik takomilimiz jarayonidan asosiy bo’g’inlarni ajratib olishimiz lozim. Busiz milliy ma’naviyatimiz rivojlanishi bosqichi haqida fikr yuritib bo’lmaydi. Ko’pgina tadqiqodchi-larning shu jumladan M.Imomnazarovning bu boradagi fikrini qo’llab, unga qo’shilib milliy ma’naviyatimizning necha ming yillik tarixiy uch yirik davrga ajratib ko’zdan kechirishni ko’p jihatdan maqbul bildik:
1. Islomgacha milliy ma’naviyatimiz taraqqiyoti.
2. Islom mintaqa madaniyati takomilida milliy ma’naviyatimizning o’rni va mavqei.
3. Yangi davr jahon madaniyati va milliy ma’naviyatimiz takomili masalalari.
Bizning eng qadimiy ajdodlarimiz ma’naviyat va ma’rifati haqidagi ma’lumotlar asrlardan asrlarga o’tib hozirgacha saqlanib qolgan mif, afsonalar va qadimiy yozuvlarda saqlanib kelayotir, O’rta Osiyo xalqlarining qadimiy mif va afsonalari turli mavzularda bo’lgan. Chunonchi kosmogonik miflar, hayvonlar va qushlar haqidagi miflar, xudolar va afsonaviy qahramonlar haqidagi miflar bo’lib ularda yaxshilik, baxt-saodat, quyosh nuri va issiqlik, yomonlik, baxtsizlik, zulmat va dahshatli sovuqqa qarama-qarshi qo’yilgan. Shu asosda baxt o’lkasi va baxtsizlik degan miflar yuzaga kelgan. Yaxshilik va yomonlik kuchlari o’rtasidagi kurash mifalogik obrazlar Mitra, Anaxita, Qayumars, Yima (Jamshid), Elikbek va boshqalar obrazida mujassamlashtirilgan. Bular haqidagi miflar biz keyingi masalada ko’rib o’tadigan zardushtiylikning «Avesto» kitobiga ham kirgan.
Qadim O’rta Osiyo aholisi yaratgan og’zaki adabiyot yodgorliklari orasida qahramonlik eposi katta va muhim o’rin tutadi. Ularda xalqimizning chet el bosqinchilariga qarshi vatanparvarlik kurashi asosiy o’rinni egallaydi. Chunonchi, To’maris, Shiroq, Zarina, Rustam, Siyovush haqidagi xalq og’zaki eposlarida vatanparvar va fidokor bahodirlarning monumental obrazlari yaratilgan.
«To’maris» eposida O’rta Osiyo aholisining chet el bosqinchilariga eramizdan avvalgi VI asrda bu o’lkaga bostirib kirgan eron ahmoniylari shohi Kirga qarshi massaget qabilalarining qahramonona kurashi aks etgan. Kir qo’shini tor-mor etilib, uning o’zi esa 529 yilda jang maydonida o’ldiriladi, kallasi tanasidan judo etilib, qon bilan to’ldirilgan meshga solinadi.
«Shiroq» eposi ham O’rta Osiyo xalqlarining chet-el bosqinchilariga qarshi qahramonona kurashini aks ettiradi va vatanparvarlik, jasorat, vatan va o’z xalqi baxt-saodati yo’lida fidoyilik qilishga shay, tayyor turish kabi yuksak ma’naviylik sak qabilasining cho’poni Shiroq timsolida gavdalangan.
Yuqoridagi har ikkala xalq og’zaki ijodi namunalari zaminida haqiqiy tarixiy faktlar yotadi. To’maris va Shiroq xalq qahramoni bo’lib, o’z xalqi va vatani uchun jonini ham ayamaydigan buyuk va betimsol mardlik va jasorat namunasi sanaladi. Ularga ham qoyil qolib havas qilamiz. Qadimiy turkiy tilda yaratilgan yozma yodgorliklardan bizgacha O’rxun-Enasoy va uyg’ur tilidagi yodgorliklar saqlanib qolgan. O’rxun-Enasoy yodgorliklari V-VIII asrlarga mansub bo’lib, ulardan Qul-Tegin Bilga-qoon Tunyuquk qabr toshlariga o’yib yozilgan tekistlar ayniqsa ahamiyatlidir. Bu yozuvlarni turkiy run yozuvi ham deb yuritiladi. Run yozuvi «yashirin», «sirli» yozuv demakdir. Chunki ularni ancha vaqtgacha o’qishning iloji bo’lmagan.
Qul-Tegin Bilga-qoon (ulug’ xoqon demakdir) ning ukasi bo’lib, 732 yili vafot etgan. U urushlarda zo’r qahramonlik ko’rsatgan. Qul-Tegin qabr toshida Bilga-qoonning tilidan aytilgan judolik qayg’usi marsiyasi badiiy til vositasida ifodalangan. U o’z ukasining vafotidan juda qayg’uga tushadi. Chunonchi: agar Qul-Tegin bo’lmasa edi, hammangiz halok bo’lur edinglar. Mening inim Qul-Tegin o’ldi, men qattiq qayg’urdim, ko’rar ko’zlarim ojiz bo’ldi, aql- fahmim o’tmas bo’lib qoldi, o’zim qayg’urdim. Qismatni ko’k samo (xudo) taqsim qiladi, odam bolasi o’lish uchun tug’ilgan... kabi so’zlar yozilgan.
Qul-Tegin qabr toshi yozuvi turk xoqonligi davlatining ijtimoiy-siyosiy hayoti, qabila xalqlarining urf-odatlari, tili va mafkurasi bilan tanishtiruvchi manbadir. Qadim O’rta Osiyoda astronomiya, geometriya, geodeziya, matematika, fizika, meditsina fanlari rivoj topgan. Bizga qadar saqlanib qolgan so’g’d kalendari va Beruniy asarlaridagi ma’lumotlar bu o’lkada ayniqsa, astronomiya fani rivoj langanidan darak beradi. O’rta Osiyo xalqlari juda qadim zamonlardayoq sug’orish inshootlari qurganlar, kanallar ochganlar, chig’ir va koriz usuli bilan suvsiz yerlarga suv chiqarganlar, albatta bular kishilardan ma’lum tajriba va bilimni talab etgan.⁹
Shunday qilib, bizgacha yetib kelgan ma’lumotlarga asoslanib, Markaziy Osiyo qadimiy madaniyat, ma’naviyat va ma’rifat o’choqlaridan biri bo’lgan , degan xulosa chiqara olamiz. Avesto va yozma manbalarda oʻrganilayotgan inshoot haqida yetarlicha maʼlumotlar keltirilgan. Daxmalar boʻyicha Markaziy Osiyo arxeologiyasida ham yetarlicha maʼlumotlar mavjud. Shimoliy Baqtriya hududida zardushtiylarning oʻlikni dafn etishga oid inshootlarni kuzatishimiz mumkin. E.V.Rtveladze Videvdatda tilga olingan uch turdagi dafn inshootlari — kata, daxma va uzdana Kampirtepada qayd etilganligini taʼkidlaydi, avestoshunos olima M.Meytarchiyan Kampirtepada oʻrganilgan bu inshootlarga oʻz fikrini bildirib, daxma boʻlishi mumkinligi xususida yozgan.¹⁰ R.X.Sulaymanov 1963-1966-yillarda Qadimgi Naxshab shahar xarobalarini oʻrganishda shaharning shimoliy gʻarbida joylashgan Yerqoʻrgʻon daxmasini ochib oʻrgangan. Yerqoʻrgʻon daxmasining balandligi 7 metr boʻlib, 70 metr kv. maydonni egallaydi. Daxma minora shaklida qurilgan, xom gʻishtdan terilgan. Daxmaning yuqori qismiga tosh yotqizilgan (Suleymanov, 2000. S.115). Tadqiqotchi tomonidan Yerqoʻrgʻon daxmasi mil. av. II asrda bunyod etilgani maʼlum qilingan. U juda yaxshi saqlangan minora shaklidagi Markaziy Osiyodagi klassik daxmalardan biridir. S.P.Tolstov Qadimgi Xorazm hududida 1940-yillarda mil. av. IV — VI asrlarga oid mashhur Chilpiq yodgorligini oʻrganadi va daxma sifatida eʼtirof etadi. Yodgorlik Nukus va Toʻrtkoʻl shaharlari yaqinida joylashgan. Yodgorlikning asosiy devorining balandli 15 metr boʻlib, xom gʻishtdan qurilgan. G.A.Pugachenkova 1958-yilda Surxondaryoda joylashgan Xolchayon yodgorligida tadqiqot ishlarini olib borgan. Yodgorlik mil. av. II—I asrlarga tegishli boʻlib, undan bir qancha ossuariylar topilgan va tadqiqotlar natijasida butun shahar yaqinidagi togʻ yon bagʻri toshliklaridan daxma sifatida foydalanganlari maʼlum boʻlgan.
Bundan tashqari, Farg‘ona viloyatining So‘x tumanidan otashparastlikka sig‘inuvchilarning ilon tasviri tushirilgan tumorlari topilgan. Oltintepa, Sopollitepa, Jarqo‘rg ‘on hududlaridan bronza davriga oid arxeologik topilmalar topilgan.