Hisse 01 uz qabigi

Yorğunluq  

 

382 

 

dir.  Yorulma  zamanı  materialın  halının  də-

yişməsi  onun  mexaniki  xassələri,  makro-

strukturu,  mikrostrukturu  və  substrukturasında 

özünü büruzə verir (şəkil 1, 2). Bu dəyişmələr 

mərhələlər daxilində yaranır və materialn ilkin 

halından  asılıdır.  Müəyyən  mərhələdə  ma-

terialın dağılmaya müqavimətinin azalmasında 

yorulma 

zədələnməsi 

kimi 

səciyyələnən  

dönməz  hadisələr  baş  verir.  Öncə  materialın 

struktur  təşkilediclərində  və  onların  qovuşma 

səthlərində  (polikristallik  metalın  dənəcikləri, 

kompozit  materialların  lifləri  və  matrisaları, 

polimerlərin  molekulyar  zənciri)  mikroçatlar 

(→çat)  əmələ  gəlir.  Sonrakı  mərhələdə  bu 

mikroçatlar  böyüyərək  konstruksiyanın  ele-

mentini  tam  şəkildə  sıradan  çıxaran  və  yaxud 

da  ona  böyük  zərər  vuran  makroçatlara 

çevrilir.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yorulma prosesi kəmiyyətcə toplanmış zədə-

lər və tsikllərin sayı arasında, və yaxud da yük-

ləmənin təsir müddəti arasındakı asılılıqla qiy-

mətləndirilir.  Əldə  olunan  əyriyə  yorulma  əy-

risi deyilir.  

Bu  əyri  materialın  yorulmasını  xarakterizə 

edən əsas əyri sayılır. Yığılmış tsiklik zədələr  

materialın  makro  və  mikro  qeyribircins  mü-

hitdə  deformasiya  olunma  dərəcəsini  təsvir 

edir.  Bu  proses  bircins  gərginlik  halında  me-

xaniki  modellə  təsvir  olunur  (məsələn: 

→dartılma-sıxılmada).  

Qeyribircins  strukturların  tsiklik  yüklənməsi 

daha  çox  gərilmiş  struktur  bəndlərini  defor-

masiyaya uğradır. Material daxilində yaranmış 

deformasiyalar  tsikllərin  sayı  və  təsir  müddəti 

artdıqca yığılır.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil  1.  Yorulmadan  yaranan  dağlmada  çubuğun  en  kəsiyinin  sexamtik  təsvirləri 

(burada  narın  dənvərlikli  səthlər  ağ,  böyük  dənəvərlikli  səthlər  isə  boz  sahələrlə 

göstərilmişdir) 

 

---

Yorğunluq 

 

383 

 

 

Onların həddi materialdan və onun yerləşdiyi 

mühitdən asılı olaraq böhran qiymətə çatdıqda  

yorulmadan  dağılmanın  ilkin  mərhələsi  kimi 

makroçatların  yaranmasına  səbəb  olur.  Bu 

mərhələdə  materialın  halının  dəyişmə  kine-

tikası  dislokasiyaların  və  vakansiyaların  (mik-

roboşluqlar), həmçinin sürüşmə xəttinin yaran-

ması  ilə  müşaiyət  olunur.  Mexaniki  olaraq 

materialın  bərkliyi,  elastiki-plastiki  histerezis 

ilməyinin  parametrləri,  həmçinin  makrofiziki 

xassələri 

(elektrik, 

maqnit 

və 

akustik 

müqaviməti, sıxlığı) dəyişir.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Yorulmadan sınmış vintin en kəsiyi 

 

Yorulmadan  dağılmanın  sonrakı  mərhələsin-

də  zədələnmənin  yığılması  makroçatların  bö-

yümə  sürəti  və  materialın  statik  yükləməyə 

müqavimətinin azalması ilə qiymətləndirilir.     

 Tsiklik  yüklərin  altında  işləyən  maşınların 

yorulmadan  dağılması  prosesinin  araşdırılma-

sında  alman  mühəndisi  Avqust  Völerin  əməyi 

təqdirəlayiqdir.  Onun  dəmir  və  poladlarda 

apardığı  dartılma-sıxılma  sınaqları  əsasında 

qurduğu  tsiklik  yükləmə-gərginlik  əyrisi  hal-

hazırda da maşınların → dözümlülüyünün qiy-

mətləndirilməsində əsas  sayılır. Gərginlik am-

plitudası və dağılmaya qədər olan tsikllərin sa-

yı  arasındakı  asılılığı  idafə  edən  əyriyə  Völer  

əyrisi deyilir.  

  

(alm. die Materialermüdung, ingl. Material fatigue) 

 

Yorulma  yeyilməsi  tsiklik  yükləmələr  altında 

işləyən  səthlərdə  təkrarən  baş  verən  →Herts 

gərginlik  halları  sayəsində  mikroplastiki  pro-

seslərin  təsirindən  yaranan  səthi  dağılma  ilə 

xarakterizə  olunur  (şəkil  1).  Belə  yüklənən 

səthlərdə  yerli gərginliklər 

→

dözümlülük həd-

dini  keçdikdə   orada  çatlar  yaranır. 

→

Çatın 

sonrakı  yükləmələr  altında  böyüməsi   səthdən 

kiçik hissəciklərin  qopmasına  qətirib  çıxarır. 

Buna  görə  də,  yorulma  yeyilməsi  üçün  çatlar 

və çuxurlar səciyyəvidir. Səthdə çuxurların ya-

ranması  hissənin  tezliklə  çıradan  çıxmasına 

səbəb  olur.  Bu  triboloji  təsir toqquşma,  diyir-

lənmə və yuvarlanma yeyilmələrində rast gəli-

nir. 

→

Dişli çarxlar və diyirlənmə yastıqlarında 

daha  çox  yorulma  yeyilməsi  yaranır  (

→

Yas-

tıq).  Yorulma  yeyilməsi  hətta  hidrodinamik 

şəraitdə  işləyən  sürüşmə  yastıqları  üçün  də 

təhlükə yarada bilər. Bu, maşında yaranan kri-

tik  rəqslərin  toplar  tərəfindən  yastığın  gövdə-

sinə ötürüldüyü halda yer alır (şəkil 2). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Yorulma nəticəsində səthdə baş verən dağıl-

malar  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil  2. Sürüngəcin işçi  səthində  yorulmadan  yara-

nan yeyilmə 

 

(alm.  der Ermüdungsverschleiß,  ingl.  Wear  fatigue)

---