Hisse 01 uz qabigi

Reaktiv mühərrik  

 

114 

 

(

)

j

in

i

i

n

y

y

y

+

+

=

..

1

kamerasında  qarışıqla  yanandan  sonra  alınan 

məhsulu  böyük  cərəyanla  xaricə  püskürdülür. 

Nəticədə mühərrik və onunla konstruktiv bağlı 

qurğu    irəliyə,  cərəyanın  əksi  istiqamətində 

hərəkət  etdirilir.  Təkan  qüvvəsi  ilkin  enerjini 

kinetik  enerjiyə  çevirməklə  əldə  edilir. 

Yanacaq  kimi  istifadə  edilən  maddələr  (kim-

yəvi  və  nüvə  yanacağı)  yanma  kamerasında 

yandırılır.  Əmələ  gələn  istilik  mexaniki  ener-

jiyə  çevrilir.  Bütün  reaktiv  mühərriklərin  əsas 

hissəsini  yanma  kamerası  təşkil  edir.  Ka-

meranın  çıxışında  yerləşən,  işçi  hissənin 

hərəkətini sürətləndirən  və reaktiv cərəyan ya-

radan  reaktiv  ucluqlar  enerji  çevrilməsində 

əsas  rol  oynayır.  İş  zamanı  ətraf  mühitdən 

(hava,  su)  istifadə  olunmasından  asılı  olma-

yaraq reaktiv mühərriklər iki qrupa bölünürlər: 

hava-reaktiv  mühərrikləri  və  raket  mühər-

rikləri. 

Bütün  hava-reaktiv  mühərrikləri  yanma  za-

manı oksigendən istifadə olunan istilik mühər-

rikləridir.  Atmosferdən  daxil  olan  hava  yana-

caq  qarışığının  böyük  hissəsini  təşkil  edir. 

Raket  mühərrikləri  isə  bundan  fərqli  olaraq 

bütün  təşkilediciləri  öz  daxilində    götürür. 

Ətraf  mühitə  etiyacı  olmadığından  raketləri 

kosmosda tətbiq etmək mükündür. 

    Reaktiv  mühərrik  mülki  hava  uçuşlarında 

böyük  rol  oynayır.  Havada  nəql  olunan 

yüklərin  böyük  hissəsi  reaktiv  mühərriklərlə 

təchiz  olunmuş 

→

təyyarələrin  payına  düşür. 

Digər  sahələrdə  onların  tətbiqinə  çox  az  rast 

gəlinir. 

 

Şəkil 1. Reaktiv mühərrikin en kəsiyi  

 

(alm.  der Strahltriebwerk, ingl. Jet engine )  

 

Reqressiya  ehtimal  nəzəriyyəsində  və  riyazi 

statistikada hər hansı  bir  parametrin   orta  qiy-

mətinin  başqa  bir  və  ya  bir  neçə  para-

metrlərdən    asılılığıdır.  Hər  bir  asılı  olmayan 

parametrin  bir  qiymətinə  y  göstəricisinin  bir 

qiyməti  uyğun  gələn  sırf 

у  = f(х) 

funksional 

asılılıqdan fərqli olaraq, burada  verilən haldan 

asılı  olaraq  x  parametrinə  bir  neçə  y  qiyməti 

uyğun gələ bilər. Əgər hər bir  

х = x

i

 

qiyməti 

n

i

  müşahidə  sayəsində  alınarsa,

 

onda  y  gös-

təricisinin    y

i1

,  ...,  y

in 

qiymətlərinin  ədədi 

ortasının   

 

 

 

x

i

-

 

dən  asılılığı  regresiya  anlayışını  statistik 

baxımdan təsvir edir. 

Reqressiyanın  ehtimal  nəzəriyyəsində  öyrə-

nilməsi  ona  gətirilir  ki,  orta  paylanma 

ehtimalına malik  X  və  Y  təsadüfi parametrləri 

bir-biri  ilə  ehtimalla  asılıdırlar:  hər   

Х  =  х 

üçün  Y,  ehtimalların  müəyyən  şərtlə  pay-

lanmasına  malik    təsadüfi  qiymətlər  alır.  Y 

parametrinin  x  üsrə  reqressiyası  Y  şərti  riyazi 

gözləməsi ilə  hesablanır: 

 

Е(Y 



х) = u(х) 

 

Ən sadə hal bu asılılığın xətti olmasıdır: 

 

Е(Y



x) = 

β

0

 + 

β

1

x 

 

β

0

 və 

β

1 

əmsallarına reqressiyanın əmsalları 

deylilir və belə hesablanır: 

 

 

burada: m

Х

 və m

Y

 — Х və Y –nin  riyazi  

gözləmələri,        və       —  Х  və  Y  –nin   

dispersiyaları,   

ρ

  —  isə  Х  və  Y  arasında  kor-

relyasiya  adlanır.  Reqressiya  düsturu  bu  halda 

belə təsvir olunur: 

)

(

x

x

y

y

m

x

m

y

−

−

=

σ

σ

ρ

x

y

x

x

y

y

o

m

m

σ

σ

ρ

β

σ

σ

ρ

β

=

−

=

1

;

2

x

σ

2

y

σ

---

Reqressiya 

 

115 

 

 

Х  və  Y  –nin    birgə  paylanmaları  normal 

xarakter  daşıdıqda  reqressiyanın  hər  iki  xətti 

düz  xəttdir.    Əgər  Y  –in  X  üzrə  reqressiyası 

qeyri-xəttidirsə,  onda  sonuncu  düstur  həqiqi 

reqresiyanın  xətti  aproksimasiyadır:  Е[Y  -  b

0 

- 

b

1

X]

2 

riyazi  gözləməsi    b

0

  və  b

1

-in  minimum-

larını b

0

 = 

β

0

 və b

1

 = 

β

1 

olduqda

 

alır. 

Çox  zaman  reqressiya  tənliyi  bu  və  ya  digər 

funksuyaların xətti kombinasiyası şəklində təs-

vir olunur: 

 

у = u(Х) = 

β

0

ϕ

0

(x) + 

β

1

ϕ

1

(x) + ... 

 + 

β

m

ϕ

m

(x) 

 

ϕ

0

(x)  =  1  , 

ϕ

1

(x)  =  x,  ..., 

ϕ

m

(x)  =  x

m

  

qiymətlərinə  uyğun  polinominal  regressiya 

daha  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Praktikada 

adətən  reqressiyanın  əmsalları  məlum  olmur, 

onları eksperimentlərin köməyi ilə əldə edirlər 

(→reqressiya analizi, →eksperimentlərin plan-

lanması).   

 

(alm. die  Regression, ingl. Regression)  

 

Reqressiya  analizi  statsitik  analiz  üsuludur. 

Məqsədi  bir  asılı  olan,  və  bir  və  ya  bir  neçə 

asılı olmayan dəyişənlər arasındakı münasibəti 

araşdırmaqdır.  Burada  asılı  dəyişənlərin  sis-

tematik  təsiri  nəticəsində  asılı  olmayan  də-

yişənlərin  özlərini  aparmasını  izah  etmək  və 

onları təsadüfi təsirlədən ayırd etmək əsas mə-

sələlərdəndir.  Araşdırılan  prosesə  misal    kimi 

mexaniki  emalda  kəsmə  qüvvəsinin  dəyişməsi 

(asılı olan dəyişən) ilə  prosesin gedişini müəy-

yənləşdirən  kəsmə  parametrləri  (asılı  olmayan 

dəyişən)  arasındakı  asılılığın  təyinini  gös-

tərmık olar.  

Dəyişənlər  arasındakı  münasibət  birölçülü 

halda 

                       

y=f(x)+e 

formada, n-ölçülü halda isə 

y=f(x

1

, x

2

,..., x

n

)+e 

formada  axtarılır.  Burada  y  asılı  olan  dəyişən 

(parametr),  x  isə  asılı  olmayan  dəyişənlərdir 

(parametrlər).  f  axtarılan  və  ya  qəbul  olunmuş 

funskiyadır . e ilə xətanı təsvir edirlər.  

Reqressiya analizi nəticəsində axtarılan funk- 

siya  e  qiymətinin  minimumunu  verməlidir. 

Axtrılan  funksiyanın  seçilməsi  üçün  ilkin  mə-

lumatı  ölçmə  nəticələrinin  paylanma  diaq-

ramından almaq olur (şəkil 1).  

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Təsadüfi paylanmış ölçmə nəticələri 

Funksiyaların  tapılması  iki  yolla  aparılır: 

xətti  reqressiya,  məntiqi  reqressiya  və  robust 

reqressiya.  →Xətti  reqressiya  zamanı  model  

asılı  olan  dəyişənlərin  xətti  komninasiyası 

şəklində  təşkil  olunur.  Məsələn,  ən  sadə  xətti 

reqressiyanın  bir  x  dəyişənindən  asılılığı  belə 

modelləşdirir: 

            

y = β

0

 + β

1

x + e 

burada  β xətti düsturun əmsallarıdır. 

Məntiqi reqressiya  baş  verən hadisənin mən-

tiqi əyriyə uyğunlaşdırılması  yolu ilə yaranma 

ehtimalının  əvvəlcədən  aşkar  edilməsi  üçün 

tətbiq  olunan  statistik  üsuldur.  Əvvəlcədən 

proqnoz  etmək  hadisənin  bir  neçə  göstəri-

cisinin  qiymətləri  əsasında  aparılır.    Bunun 

üçün məntiqi olaraq “0” və ya “1” qiymətlərini 

ala  bilən  asılı  dəyişən  (y)  və  göstəricilər  çox-

luğundan  ibarət  asılı  olmayan  dəyişənlər 

(

x

1

,x

2

,...,x

n

,) 

daxil  edilir.    Bunların  əsasında 

asılı  olan  dəyişənin  bu  və  ya  digər  qiymət 

alması ehtimalı tapılır. 

→Ən  kiçik  kvadratlar  üsulu  ölçmənin  nə-

ticələrinin  kəskin  səpələnmələrinə  qarşı  həs-

sasdır.

---