Optik ölçmə
14
ibarətdir ki, onlar hissəyə toxunmadan qısa
zamanda aparılırlar. Buna görə də, bu üsullar
istehsal prosesində bir başa keyfiyyət gös-
təriciləri üçün vacib olan parametrləri ölç-
məklə keyfiyyətin təmin olunmasında əhə-
miyyətli rol oynayırlar.
(alm. die optische Messtechnik, ingl. Optical mea-
surement technology)
Opimal yeyilmə kriteriyası kobud və təmiz
emal üçün tətbiq olunan kəsici alətlərin tədqiqi
zamanı müəyyən olunur. Ondan həmçinin
kütləvi məmul istehsalı və baha başa gələn,
mürəkkəb emal növləri üçün tətbiq olunan
alətlərin tətbiqini optimallaşdırmada istifadə
olunur.
Optimal yeyilməni təyin etmək üçün yeyilmə
kriteriyasından istifadə edilir :
1. Vizual kriteriyalar – alətin dal üzü üzrə
yeyilməsi zamanı sürtünmə artır və kəsilmiş
səthlərdə parıldayan izlər qalır və yaxud da
səthdə qaramtıl ləkələr əmələ gəlir, emal
zamanı səciyyəvi səslər çıxır. Bu kriteriyanın
istehsalatda geniş tətbiq olunmasına bax-
mayaraq o, çox subyektivdir və böyük istehsal
təcrübəsi tələb edir.
2. Yeyilmə sahəsinin və çuxurunun dərinliyini
ölçməklə alətin tətbiqini dayandırmalı. İstiyə
davamlı, titan və çətin əriyən xəlitələrin
emalında buraxılabilən yeyilmənin qiyməti h
y
=0,3..0,5
mm,
poladların
emalında
isə
hy=0,8
÷
-1 mm həddində buraxılır.
3. Yeyilmənin texnoloji kriteriyası yeyilmə-
nin elə qiymətinə deyilir ki, onu keçdikdə emal
olunan səthin təmizliyi və hissənin ölçü
dəqiqliyi qoyulan tələblərə cavab vermir.
Bu və ya digər kriteriyanın seçilməsi emal
olunan hissəyə qoyulan texnoloji tələblər
əsasında aparılır.
(alm. die Verschleißkriterien, ingl. Wear criteria)
Optimallaşdırma hər hansı bir məsələnin
həllində verilmiş kriteriyaya cavab verən ən
yaxşı (optimal) həllin (parametr) tapılması
prosesidir. Obyekti analiz etdikdə, bütün
tələbləri ödəyən yeganə kriteriyanın seçilməsi
çətindir. Digər tərəfdən məsələnin hər tərəfli
həllinə çalışmaq və çoxlu sayda kriteriyaların
təyin edilməsi məsələni mürəkkəbləşdirir. Ona
görə də, kriteriyaların sayı fərqli ola bilər. Bir
kriteriyalı optimallaşdırma məsələsi çox vaxt
skalyar, çoxkriteriyalı isə
vektorial optimallaş-
dırma adlanır.
Optimallaşdırılan obyekti xarakterizə edən
parametrlərin sayı da, həmçinin müxtəlif ola
bilir, burada parametrlər fasiləsiz və ya diskret
dəyişənlərə bölünürlər.
Optimallaşdırma məsələləri maşınqayırmada
yüksək effektivlik tələb olunan texnoloji
proseslərin və yüksək istismar göstəriciləri tə-
ləb olunan maşınların layihələndirilməsində
geniş tətbiq olunur. Məsələn, maşın hissə-
lərinin hazırlanması zamanı onların qısa za-
manda və kiçik maya dəyərində əldə olun-
masına çalışırlar. Bu, texnoloqlar qarşısına
aşağıdakı vəzifələri qoyur:
Prosesi analiz etməli,
Optimallaşdırılan parametrin təyini,
Parametrlərin həllər oblastını, yəni para-
metrlərə qoyulan məhdudiyyətləri müəyyən-
ləşdirməli,
Prosesə təsir edən kənar faktorların seçil-
məsi və qiymətləndirilməsi,
→Optimallılıq kriteriyasının seçilməsi,
Seçilmiş kriteriyaya uyğun qiymətləri ve-
rən məqsəd funksiyasının seçilməsi,
Optimallaşdırma üsulunun seçilməsi,
Hesabatın aparılması və əldə olunmuş
qiymətlərin
kriteriya
əsasında qiymət-
ləndirilməsi,
Qərarın qəbul edilməsi.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, optimal-
laşdırma, variantları sadəcə müqayisə et-
məkdən fərqli olaraq parametrin həllər
oblastına düşən bütün mümkün qiymətlərini
araşdırır. Axtarış prosesində bütün həllər
nəzərdən keçilirilməzsə, onda əldə olunan
nəticə rasional adlanır.
(alm. die Optimierung, ingl.
Optimization )
Optimallılıq kriteriyası məsələlərin həllində
əldə olunan nəticənin optimallılığını qiymət-
ləndirmək üçün istifadə olunan səciyyəvi
göstəricidir. Bir məsələdə bir neçə optimallılıq
kriteriyası qoyula bilər.
→Optimallaşdırma məsələsinin qoyuluşunda
əsas problem məqsəd funksiyasının müəyyən
Optimallılıq kriteriyası
15
olunmasından
ibarətdir.
Bütün
çıxış
parametrləri daxili parametrlərin funksiyasıdır
və uyğun olaraq bir-birindən asılı olmayaraq
dəyişə bilməzlər. Bu parametrlər arasında
həmişə
eləsini
tapmaq
olar
ki,
onun
dəyişilməsi digərinin pisləşməsinə aparıb
çıxarır. Belə parametrlər konflikt parametrlər
adlanır. Əgər çıxış parametrləri arasında
obyektin xassələrini daha yaxşı xarakterizə
edən vacib birisi varsa, onda onu məqsəd
funksiyası kimi qəbul edirlər. Bu məxsusi
kriteriyadır. Məxsusi kriteriyalarda məqsəd
funksiyası rolunu çıxış parametrlərdən biri
oynayır, yerdə qalanlarını isə sərhəd şərti kimi
həllər sahəsinin məhdudlaşdırılmasında istifa-
də edirlər.
Çox kriteriyalı optimallaşdırma məsələsində
ən yaxşı həlli tapmaq çətin olur, çünki bir
variantdan digərinə keçdikdə bir qayda olaraq
bir kriteriyanın qiyməti yaxşılaşsa da, digər-
lərinin qiymətləri pisləşir. Belə kriteriyaların
tərkibi ziddiyətli adlanırlar və sonuncu seçil-
miş həll həmişə kompromis əsasında tapılır.
Kompromis bu və ya digər məhdudiyyətlər da-
xil etməklə və ya subyektiv təkliflər əsasında
qəbul edilir. Ona görə də, belə həll obyektiv
sayıla bilməz. Çox zaman çoxkriteriyalı mə-
sələ, onları kompleks kriteriyada cəmləşdirərək
bir kriteriyalı məsələyə gətirilir.
Texnoloji proseslərin optimallaşdırılmasında
kriteriya kimi iqtisadi gəstəricilər əsas gö-
türülür. Burada emala sərf olunan vaxt və xərc-
lərə üstünlük verilir. Əsas iqtisadi kriteriyalar
aşağıdakılardan ibarətdir:
Məmulun maya dəyəri,
Məmulun hazırlanmasına sərf olunan vaxt,
Vaxt və maya dəyəri arasında kompromis,
Qazanc.
Prosesin modelləşdirilməsi zamanı işlənən
məqsəd funksiyası seçilmiş optimallılıq krite-
riyasının parametrlərini özündə əks etdir-
məlidir. Kriteriyada emal parametrlərinin daxil
olması zəruridir, çünki ekstrem qiymətlərin
axtarışı zamanı düsturda olan sabitlər nəzərdən
atılır. Optimallaşdırmanın nəticəsi bir başa
emal parametrlərindən asılı olur, sabitlər isə
yalnız mütləq qiymətlərin dəyişməsinə gətirib
çıxarır. Çox vaxt optimallaşdırma üçün
məmulun maya dəyəri əsas götürülür, çünki
onun bir hissəsi hazırlamaya sərf olunan
vaxtdan asılı olur.
(alm. das Optimalitätskriterium, ingl.
Optimality
criterion )
O
turma maye və ya bərk halda olan material-
ların soyuma zamanı məruz qaldıqları həcmi
dəyişməyə deyilir. Demək olar ki, bütüm mate-
rialların sıxlığı maye halda bərk haldakından
aşağıdır. Bunun nəticəsində soyuma zamanı
materialın daxilində likvidus temperaturuna
qədər sıxlaşma baş verir və həcmi kiçilmə
əmələ gəlir. Sonrakı bərkimə mərhələsində
sıçrayışla baş verən həcmi kiçilmə yaranır.
Üçüncü mərhələ bərkimiş qızmar halda olan
materialın otaq temperaturunda soyuması
zamanı baş verir. İkinci mərhələdə baş verən
oturma həm də materialın daxilində xətaların
yaranmasına səbəb ola bilir. Məsələn, maye
metalın qəlibdə soyuması zamanı likvidiusa
qədər baş verən oturma elə də qorxulu deyil,
burada həcmi dəyişmə maye metal tərəfindən
tarazlaşdırılır. Yəni metalın həcmi azaldıqca o
qəlibin içində yenidən paylanır. İkinci mər-
hələdə, likvidius və solidius temperaturları ara-
sında metal strukturunun formalaşması baş ve-
rir. Bu arada yaranan həcm defisiti →lun-
kerlərin və boşluqların əmələ gəlməsini şərt-
ləndirir. Metalların otaq temperaturunda soyu-
ması solidusdan çox aşağıda baş verdiyindən
onun tərkibində heç bir dəyişiklik yaranmır.
Metal hissələrin tökülməsinin layihələndiril-
məsi zamanı oturmanın qiyməti və onun
əlverişli idarə olunması nəzərə alınmalıdır.
(alm. die Schwindung, ingl. Shrinkage)
Oturma koğuşu metal ərintilərinin bərkiməsi
zamanı töküyün daxilində yaranan boşluqdur.
Maye haldan bərk hala keçdikdə metalda
həcmi kiçilmə baş verir, metalın daxilində
yaranan material defisiti nəticəsində boşluq
əmələ gəlir. Bu əsasən sonuncu bərkiyən
zonada daha aydın özünü büruzə verir. Buna
görə də, töküklərin layihələndirilməsi zamanı
oturma koğuşunu töküyün daxilində yox,
ondan kənarda, bunun üçün nəzərdə tutulmuş
qidalandırıcılarda baş verməsinə çalışılır.
Qidalandırıcılar elə layihələdirilir ki, bərkimə